ΕΛΙΣΜΕ

Πρόλογος Σωτήρη Ρούσσου*
Το βιβλίο του Βασίλη Γιαννακόπουλου για το «Ισλαμικό Κράτος» έρχεται σε μια ιστορική στιγμή για τη Μέση Ανατολή, ανάλογη ίσως με αυτήν της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το σύστημα κρατών και συνόρων στη Μέση Ανατολή είναι στο μεγαλύτερο μέρος του αποτέλεσμα των αποικιακών και ηγεμονικών σχεδιασμών και επιδιώξεων των δυτικών δυνάμεων. Παρόλα αυτά, αυτή η χάραξη των κρατικών συνόρων παρέμεινε σχεδόν ανέπαφη τα τελευταία ενενήντα χρόνια. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαν και δεν συνεχίζουν να υπάρχουν αξιώσεις για αλλαγή του συνοριακού καθεστώτος. Για τους παναραβιστές και το πολιτικό Ισλάμ, η Μέση Ανατολή διαιρείται σε περισσότερα κράτη από ό,τι θα έπρεπε, εφ’ όσον και οι δύο οραματίζονται είτε ένα μεγάλο παναραβικό κράτος είτε την αναβίωση του ένδοξου Ισλαμικού Χαλιφάτου.
Στην αντίθετη πλευρά, για τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των Παλαιστινίων και των Κούρδων, η περιοχή αριθμεί λιγότερα κράτη από όσα θα έπρεπε αφού δεν υπάρχουν τα ανεξάρτητα κράτη της Παλαιστίνης και του Κουρδιστάν. Συνεπώς υπήρχαν και υπάρχουν κράτη, κινήματα και ιδεολογίες που αποζητούν είτε την διατήρηση του συνοριακού/κρατικού status quo είτε την αλλαγή του.
Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν άλλαξε τη συνοριακή/κρατική δομή της Μέσης Ανατολής καθώς η ένταξη κάθε κράτους στο συνασπισμό της μιας ή της άλλης υπερδύναμης θα οδηγούσε κάθε προσπάθεια για αλλαγή συνόρων σε αναμέτρηση μεταξύ των υπερδυνάμεων.
Η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και η στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ (για πρώτη φορά στη Μέση Ανατολή) εναντίον της ιρακινής εισβολής στο Κουβέιτ ανέτρεψε τα δεδομένα στην περιοχή. Η πολιτική της βίαιης «αλλαγής καθεστώτος» (regime change) και η αμερικανική κατοχή του Ιράκ οδήγησε σε απονομιμοποίηση και τελικά στην καίρια αμφισβήτηση του κρατικού συστήματος στην περιοχή. Επιπροσθέτως, την περίοδο αυτή, μη κρατικοί δρώντες όπως η Χεζμπολλάχ και τζιχαντιστικές οργανώσεις αύξησαν αλματωδώς την επιρροή τους στο περιφερειακό ισοζύγιο ισχύος.
Οι πρόσφατες αραβικές εξεγέρσεις και η εξέλιξή τους σε χώρες όπως η Συρία, η Λιβύη και η Υεμένη, κατέστρεψαν το μείγμα νεωτερικών αυταρχικών κρατικών μηχανισμών και προνεωτερικών δικτύων και ιεραρχιών που συνείχαν αυτά τα κράτη. Οι επεμβάσεις περιφερειακών κυρίως δυνάμεων στις τρεις αυτές χώρες μετέτρεψαν τις εμφύλιες διαμάχες σε περιφερειακή σύγκρουση που τελικά αφορά το κρατικό/συνοριακό καθεστώς της περιοχής.
Το ποια δύναμη είναι σήμερα «σταθεροποιητής» ή «αποσταθεροποιητής» συνδέεται χωρίς αμφιβολία με τη θέση τους ως προς το κρατικό/συνοριακό καθεστώς και όχι με την μέχρι σήμερα εικόνα τους ως αναθεωρητικές/επαναστατικές δυνάμεις. Το Ιράν για παράδειγμα, παρά τη φήμη του ως εξαγωγέα της ισλαμικής επανάστασης, αποτελεί «σταθεροποιητή». Το Ιράν επιθυμεί ένα ενιαίο Ιράκ υπό την σιιτική πλειονότητα, μια ενιαία Συρία υπό το ασαντικό καθεστώς και έναν ενιαίο Λίβανο με τη Χεζμπολλάχ σε κεντρικό ρόλο επιρροής. Συνεπώς το Ιράν έχει κάθε λόγο να επιθυμεί τη διατήρηση του συνοριακού status quo. Το ίδιο και η Χεζμπολλάχ επιθυμεί την ακεραιότητα της Συρίας υπό τον Άσαντ, αφού έτσι διασώζεται η απρόσκοπτη σύνδεσή της με την μεγάλη σύμμαχό της, την Τεχεράνη. Το ασαντικό καθεστώς, τέλος, είναι φυσικό να επιθυμεί ακέραια τη Συρία υπό τον έλεγχο του παρά ένα αλαουϊτικό «πριγκιπάτο» σε ένα συριακό χάος υπό τη διαρκή απειλή των σουνιτών τζιχαντιστών.
Η Σαουδική Αραβία και οι μοναρχίες του Κόλπου, μέσω της άμεσης ή έμμεσης υποστήριξης τους προς τους τζιχαντιστές στη Συρία και το Ιράκ, μπορούν να θεωρηθούν ως «αποσταθεροποιητές» του συνοριακού καθεστώτος. Tα κράτη αυτά και οι ηγεσίες τους θεωρούνται παραδοσιακά εξαιρετικά συντηρητικά και υποστηρικτές του status quo. O φόβος όμως της εξάπλωσης της ιρανικής επιρροής, από τη μια πλευρά, και η άνοδος των Αδελφών Μουσουλμάνων από την άλλη, τους ώθησε να αναζητήσουν συμμάχους στο δογματικά εγγύτερο σαλαφιστικό, τζιχαντιστικό Ισλάμ ενθαρρύνοντας εκούσια ή ακούσια τις αποσχιστικές τάσεις αυτών των οργανώσεων στη Συρία και το Ιράκ.
Είναι προφανές ότι το Ισλαμικό «Χαλιφάτο» είναι ένας «αποσταθεροποιητής» του συνοριακού/κρατικού καθεστώτος στην περιοχή της Μεσοποταμίας. Με τη στρατηγική των «κυλιόμενων» συνόρων εξαπλώνεται σε περιοχές του Ιράκ και της Συρίας ενώνοντάς τις σε ένα υβριδικό κράτος που στηρίζεται ιδεολογικά και κοινωνικά σε μια σύνθεση του εξτρεμιστικού σαλαφιστικού Ισλάμ, του μπααθικού εθνικισμού και των προνεωτερικών δικτύων των φυλών.
Τα κουρδικό εθνικό κίνημα στη Συρία, και βέβαια το κατ’ ουσίαν κουρδικό κράτος στο βόρειο Ιράκ, αποτελούν εκ των πραγμάτων «αποσταθεροποιητές αφού αμφισβητούν την κυριαρχία τριών κρατών, του Ιράκ, της Συρίας και ίσως και έμμεσα της Τουρκίας.
Η Τουρκία και το Ισραήλ παραμένουν στην γκρίζα ζώνη μεταξύ σταθεροποίησης και αποσταθεροποίησης του συνοριακού/κρατικού status quo. Η Τουρκία, παρότι υποστήριξε την ακεραιότητα της Συρίας, με τη βοήθεια της προς τζιχαντιστικές οργανώσεις ουσιαστικά υπονόμευε το συνοριακό καθεστώς. Επιπροσθέτως, η τουρκική επιλεκτική βοήθεια προς το Ιρακινό Κουρδιστάν και τους σουνίτες του Ιράκ απέναντι στην κυριαρχούμενη από σιίτες κυβέρνηση της Βαγδάτης κατατάσσει την Άγκυρα στην πλευρά της αποσταθεροποίησης μάλλον παρά της σταθεροποίησης.
Το Ισραήλ θα περίμενε κανείς ότι θα ήταν μια από εκείνες τις περιφερειακές δυνάμεις που θα επέλεγαν με σαφή και κατηγορηματικό τρόπο την πλευρά της σταθερότητας του συνοριακού καθεστώτος. Η επιλογή του Τελ Αβίβ να οξύνει την διαμάχη του με την Χεζμπολλάχ οδηγεί την οργάνωση αυτή σε υπερέκταση των ανθρώπινων και υλικών πόρων της και εκ του αποτελέσματος η όξυνση αυτή βοηθά τους τζιχαντιστές που αμφισβητούν ευθέως τα «σύνορα της αποικιοκρατίας».
Η Ουάσιγκτον θέλει οπωσδήποτε να αποφύγει μια στρατιωτική επέμβαση. Στέλνει όμως λανθασμένα ή αλληλοσυγκρουόμενα μηνύματα και προς τους «σταθεροποιητές» και προς τους «αποσταθεροποιητές». Εί-ναι σαφές ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν επιθυμούν μια ιρανική ηγεμονία στη Μεσοποταμία και τη Μείζονα Συρία αλλά, από την άλλη πλευρά, δεν διαθέτουν αυτήν την στιγμή ένα «κράτος-αντιπρόσωπό» τους στην περιοχή. Η ερντογανική Τουρκία είναι απρόβλεπτη και η σαουδαραβική μοναρχία διατηρεί μια ανήσυχη δυσπιστία για την αμερικανική στάση στη Μέση Ανατολή. Η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν φέρνει εγγύτερα την Τεχεράνη με την Ουάσιγκτον αλλά πολλαπλασιάζει τις ανησυχίες στο Τελ Αβίβ και τη Ριάντ.
H μελέτη του Βασίλη Γιαννακόπουλου για το «Ισλαμικό Κράτος» αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο και σημαντική συμβολή για την κατανόηση αυτών των εξελίξεων στη Μέση Ανατολή. Αυτό που ξεχωρίζει το βιβλίο αυτό είναι μια χαμηλόφωνη, συστηματική συλλογή στοιχείων από εκατοντάδες πηγές που τοποθετούνται σε έναν σαφή αναλυτικό καμβά. Η παραγωγή στοιχείων, ειδήσεων και αναλύσεων για τη Μέση Ανατολή είναι φρενήρης και περιέχει μια μεγάλη ποσότητα άχρηστων και παραπειστικών δεδομένων. Για αυτό είναι πολύ σημαντική η ικανότητα κάποιου να επιλέγει εκείνες τις πληροφορίες που ευσταθούν και να τις οργανώνει με τέτοιον τρόπο ώστε να τους δίνει νόημα, να τις βγάζει δηλαδή από την αποσπασματικότητα τους και να τις εντάσσει σε ένα ευρύτερο εξηγητικό σχήμα. Αυτήν την ικανότητα τη διαθέτει ο συγγραφέας και είναι έκδηλη σε όλο το βιβλίο, ιδιαίτερα μάλιστα στους εξαιρετικά επεξηγηματικούς πίνακες και χάρτες.
Ο Γιαννακόπουλος δεν σπεύδει να υιοθετήσει άκριτα εντυπωσιακές θεωρίες, κυρίως συνωμοσίας, για να υφαρπάξει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Τον βάζει σε μια σταδιακή διαδικασία μάθησης και του δίνει τις ρίζες των φαινομένων, ιδιαίτερα μάλιστα του πολύπλοκου και πολυσχιδούς τζιχαντιστικού κινήματος χωρίς να παραμελεί και το ευρύτερο πλαίσιο των περιφερειακών ισορροπιών και επιδιώξεων. Το βιβλίο αυτό έρχεται σε μια στιγμή που ο «θόρυβος» των πληροφοριών και των φωνασκούντων αδαών τείνει να σκεπάσει κάθε ψύχραιμη και συγκροτημένη ανάλυση για την Μέση Ανατολή και το τζιχαντιστικό φαινόμενο. Έρχεται να βοηθήσει ουσιωδώς την γνώση.
*Σωτήρης Ρούσσος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr

Βιβλιοπωλείο Πολιτεία
http://www.politeianet.gr/books/9789609377331-giannakopoulos-basilis-idiotiki-islamiko-kratos-253486