Ανδρέας Ματζάκος*: Γιατί η ένταση μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας στην Αζοφική;
Το πρωί της 25ης Νοεμβρίου, ρωσικές δυνάμεις άνοιξαν πυρ κατά δυο περιπολικών σκαφών και ενός ρυμουλκού του ουκρανικού πολεμικού ναυτικού που είχαν πρόθεση να περάσουν από το στενό του Κερτς στην Αζοφική Θάλασσα. Στη συνέχεια αιχμαλώτισαν τα πλοία και συνέλαβαν τα πληρώματα τους, τα οποία και κρατούν μέχρι σήμερα. Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Ποροσένκο πρότεινε και η βουλή ενέκρινε, την κήρυξη στρατιωτικού νόμου σε δέκα επαρχίες που συνορεύουν με την Ρωσία για 30 ημέρες. Το περιστατικό αυτό είναι το σοβαρότερο που έλαβε χώρα μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, από τα γεγονότα που οδήγησαν στην προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία, το 2014.
Γιατί όμως η Ρωσία επέλεξε να χρησιμοποιήσει στρατιωτική ισχύ σε επεισόδιο με την Ουκρανία στην Αζοφική; Ποιες προθέσεις της Ρωσίας υποκρύπτονται στην συγκεκριμένη αντίδραση; Η θέση του άρθρου είναι ότι η αντίδραση της Ρωσίας στην Αζοφική ήταν αναμενόμενη, καθόσον το έδαφος της Ουκρανίας παρεμβάλλεται μεταξύ αυτής και της Δύσεως, δηλαδή του ΝΑΤΟ και της Ρωσίας. Η Ουκρανία αποτελεί ‘’ζώνη ασφαλείας (buffer zone)’’, για την Ρωσία και συνεπώς δεν θέλει η Ουκρανία να περάσει στην ζώνη επιρροής της Δύσεως.
Στην αρχή του άρθρου θα αναλυθεί ο ρόλος της Ουκρανίας ως ζώνης ασφαλείας, στη συνέχεια θα δούμε τον ρόλο της Αζοφικής για την ασφάλεια της Ρωσίας, τους λόγους που η Ρωσία αντέδρασε με δυναμικό τρόπο στο συγκεκριμένο επεισόδιο και το άρθρο θα κλείσει με επίλογο.
Η Ουκρανία ως ζώνη ασφαλείας
Όπως φαίνεται στον Χάρτη 1 (Θέση Ουκρανίας – Θάλασσας Αζόφ), η Ουκρανία, εφ’ όσον δεν ανήκει στις δυτικές δομές ασφαλείας, προσδίδει στρατηγικό βάθος στην Ρωσία. Της δίδει χώρο και χρόνο αντιδράσεως, ενώ υποχρεώνει οποιοδήποτε επίδοξο εισβολέα σε επί πλέον προσπάθεια.
Γι’ αυτό και αμέσως μόλις ξέσπασε η κρίση του 2014 επί του προηγουμένου προέδρου Γιανουκόβιτς, η Ρωσία μετά από δημοψήφισμα προσάρτησε την Κριμαία ενώ ενίσχυσε και τους ρωσόφωνους των επαρχιών Donetsk και Luhansk ώστε να κηρύξουν αυτονομία. (Χάρτης 2-Περιοχές που Κήρυξαν Αυτονομία)
Η ιστορία διδάσκει ότι τα κράτη που λόγω της γεωγραφικής τους θέσεως και των διεθνών συγκυριών λειτουργούν ως ζώνες ασφαλείας, έχουν πολλές πιθανότητες να ‘’πεθάνουν’’ λόγω του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων που τα διεκδικούν. Τα κράτη ‘’ζώνες ασφαλείας’’ πολλές φορές έχουν αποτελέσει πεδία μαχών επί των οποίων ξεκαθάρισαν τους λογαριασμούς τους οι αντίπαλοι που τα διεκδικούσαν. Στην Ευρώπη, τέτοια παραδείγματα αποτελούν το έδαφος του Βελγίου που παρεμβάλλονταν μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και Γερμανίας, ή η Τσεχοσλοβακία που παρεμβάλλονταν μεταξύ Γερμανίας και ΕΣΣΔ. Η στέρηση τέτοιου χώρου από την Ρωσία ήταν και ο λόγος που το ΝΑΤΟ φρόντισε να εντάξει στην δυτική συμμαχία, όλα τα κράτη του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας, παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις που όλοι οι δυτικοί ηγέτες έδιναν στον Γκορμπατσόφ το 1990. Με την διάλυση της τότε ΕΣΣΔ, τα κράτη αυτά αποτελούσαν και την ζώνη ασφαλείας για την Ρωσία. Τότε η Ρωσία ήταν αδύναμη και δεν είχε τις δυνατότητες να αντιδράσει, τώρα όμως οι δυνατότητες της έχουν αλλάξει. Ποιος όμως είναι ο ρόλος της Αζοφικής στην αρχιτεκτονική ασφαλείας της περιοχής;
Ο Ρόλος της Αζοφικής
Η Αζοφική Θάλασσα όχι μόνο επεκτείνει την ζώνη ασφαλείας που επιθυμεί η Ρωσία, αλλά ο έλεγχος της είναι απαραίτητος για να έχει ασφαλή πρόσβαση στην Μαύρη Θάλασσα. Χωρίς τον έλεγχο της Αζοφικής και της Μαύρης θάλασσας, ο ρωσικός στόλος δεν φθάνει δια των στενών του Βοσπόρου στην Μεσόγειο. Πλέον αυτού, δια της Αζοφικής ενοποιείται ο χώρος μεταξύ των δυο επαρχιών που οι ρωσόφιλοι κήρυξαν ανεξαρτησία με την Κριμαία. (Βλέπε Χάρτη 2). Μια ζώνη ασφαλείας δε, δεν εκτείνεται αποκλειστικά και μόνο σε χερσαίο χώρο. Και υδάτινες επιφάνειες αποτελούν ζώνες ασφαλείας.
Ο πρόεδρος Ποροσένκο, εκτιμώντας τον ρόλο της Αζοφικής για την δυτική συμμαχία, αλλά και για την ασφάλεια της Ουκρανίας, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον έλεγχο της, αφού:
– Εν όψει των εκλογών του Μαρτίου του 2019, ανακοίνωσε την κατασκευή νέας ναυτικής βάσεως στο Berdyansk, 50 μόλις Χλμ νοτιοδυτικά του λιμανιού της Μαριουπόλεως. (Βλέπε Χάρτη 3-Λιμένες Αζοφικής)
Φρόντισε δηλαδή να εργαλειοποιήσει την αντιπαλότητα με την Ρωσία προκειμένου να δρέψει προεκλογικά οφέλη εν όψει των εκλογών για πρόεδρο της δημοκρατίας τον Μάρτιο του 2019, αφού σύμφωνα με δηλώσεις του Πούτιν, οι τελευταίες δημοσκοπήσεις στην Ουκρανία τον φέρνουν στην 5η θέση.
– Με την ευκαιρία της επισκέψεως του στις ΗΠΑ τον περασμένο Σεπτέμβριο, ζήτησε και πήρε από την αμερικανική ακτοφυλακή δυο περιπολικά σκάφη, τα οποία και απέστειλε αμέσως στην Αζοφική.
– Τον περασμένο Οκτώβριο, αμερικανικά μαχητικά F-15C ανήκοντα στην Εθνοφρουρά της Καλιφόρνια, έφθασαν σε αεροπορική βάση δυτικά του Κιέβου, για να συμμετάσχουν στο άσκηση Operation Clear Sky 2018, το σενάριο της οποίας προέβλεπε και απόκτηση αεροπορικής κυριαρχίας πάνω από ευρείες περιοχές.
Οι ενέργειες αυτές της Ουκρανίας ανάγκασαν την Ρωσία να αντιδράσει χρησιμοποιώντας στρατιωτική ισχύ στο επεισόδιο της 25ης Νοεμβρίου, όπως θα δούμε στην επομένη παράγραφο.
Γιατί αντέδρασε η Ρωσία με δυναμικό τρόπο στο συγκεκριμένο επεισόδιο;
Το καθεστώς της Αζοφικής διέπεται από μια συμφωνία που Ρωσία και Ουκρανία υπέγραψαν το 2003, η οποία μεταξύ άλλων προβλέπει:
– Τον διαμοιρασμό της θάλασσας εξ’ ίσου στα δυο κράτη.
– Την απαγόρευση εισόδου στην θάλασσα σκαφών ξένων κρατών, χωρίς την σύμφωνη γνώμη και των δυο κρατών.
Από το 2003 και μετά όμως, η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία και θεωρεί ότι έχει 12 νμ χωρικά ύδατα από τις ακτές της Κριμαίας και εντός της Αζοφικής, σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας. Πλέον αυτού, η Ρωσία δαπάνησε 4 δις δολάρια για την κατασκευή γέφυρας μήκους 19 Χλμ, προκειμένου να συνδέσει την Κριμαία μέσω του στενού του Κέρτς με την ενδοχώρα της (Χάρτης 3), από την στεριά.
Η Ρωσία αντέδρασε με δυναμικό τρόπο την 25η Νοεμβρίου, γιατί βλέπει τις προσπάθειες του προέδρου Ποροσένκο να αλλάξει την ισορροπία στην Αζοφική. Για την οικονομία του χώρου, μνημονεύονται οι τρεις κυριότερες ενέργειες του:
– Με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ουκρανίας, τον Σεπτέμβριο του 2018, τερμάτισε το Σύμφωνο Φιλίας και Συνεργασίας μεταξύ των δυο χωρών που είχε υπογραφεί από το 1997.
– Ο Ποροσένκο προσπαθεί να αποσύρει την Ουκρανία από το Σύμφωνο του 2003, κυρίως για να μπορεί να προσκαλεί πολεμικά σκάφη άλλων χωρών, στα λιμάνια της Ουκρανίας στην Αζοφική. Αν το πετύχει, τότε και νατοϊκά πολεμικά πλοία θα μπορούν να εισέρχονται στην θάλασσα του Αζόφ.
– Στις 4 Σεπτεμβρίου του τρέχοντος έτους, υπέβαλε στην βουλή νομοσχέδιο με προτάσεις για τροποποίηση του συντάγματος, ώστε να περιληφθούν στο προοίμιο του, δυο στρατηγικές επιλογές της Ουκρανίας: η επίτευξη της πλήρους εντάξεως στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ. Αν περάσει αυτή η τροποποίηση, τότε όλες οι πολιτικές ηγεσίες της Ουκρανίας θα είναι δεσμευμένες για την επίτευξη των στρατηγικών αυτών επιλογών.
Η Ρωσία επίσης είδε την Ουκρανία να παραλαμβάνει τον Μάρτιο του 2018, 210 σύγχρονα αμερικανικά αντιαρματικά Javelin, γεγονός που σηματοδότησε και την αλλαγή της αμερικανικής στρατηγικής έναντι της Ουκρανίας. Επί προεδρίας Ομπάμα, η βοήθεια που ελάμβανε από τις ΗΠΑ ήταν μόνο σε υλικά που δεν μπορούσαν να προκαλέσουν θάνατο (κατά την νατοϊκή ορολογία non-lethal, δηλαδή οχήματα, διόπτρες, στολές κλπ), σε μια προσπάθεια μη προκλήσεως της Ρωσίας. Η παράδοση μοντέρνων αντιαρματικών στην Ουκρανία, προφανώς κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση. Τα Javelin, με τεχνολογία fire and forget (δηλαδή ο στόχος κλειδώνεται προ της εκτοξεύσεως του πυραύλου, οπότε αμέσως μετά την εκτόξευση ο σκοπευτής αλλάζει θέση χωρίς να απαιτείται το όπλο να τηρείται επί του στόχου), εστάλησαν σε μια προσπάθεια να αντισταθμίσουν την υπεροχή των ρωσικών μονάδων που αναμένεται να δράσουν στην περιοχή, σε άρματα μάχης.
Επίλογος
Η Ρωσία μετά το 2015, έτος κατά το οποίο ανέπτυξε δυνάμεις στην Συρία, επανήλθε δυναμικά τουλάχιστον στην περιφέρεια της, θέλοντας να έχει λόγο στην αρχιτεκτονική ασφαλείας της. Η Ρωσία βλέπει την συνεχιζόμενη προσπάθεια της Δύσεως να φθάσει μέχρι τα σύνορα της, σε μια επανάληψη του περιορισμού της όσο το δυνατόν πιο βαθειά στην Ασία, στη συνέχεια του περίφημου containment. Άλλωστε η Ρωσία αντέδρασε με ανάλογο τρόπο, όταν το 2008, ο πρόεδρος της Γεωργίας Σαακασβίλι προσπάθησε να καταστήσει την Γεωργία μέλος του ΝΑΤΟ.
Τέτοιες προσπάθειες από την Δύση, το μόνο που επιτυγχάνουν είναι να κάνουν την Ρωσία πιο επιθετική στο εξωτερικό και να αυξάνουν την δημοτικότητα των ηγετών της στο εσωτερικό. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, η δημοτικότητα του Πούτιν άγγιξε το υψηλότερο σημείο της, 85%, με την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014. Και δεν πρέπει να μας διαφεύγει, ότι μπορεί η δυτική συμμαχία να έχει μια συγκεκριμένη στρατηγική για την αντιμετώπιση της Ρωσίας, αλλά έχει στρατηγική και η Ρωσία, η οποία εξελίσσεται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο.
* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι Απόστρατος Αξκος του ΣΞ και κατέχει MSc στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές. Είναι δόκιμος ερευνητής στον Τομέα Αμυντικών Θεμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Παντείου Πανεπιστημίου και μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών.