H ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΣ (Από τον Όμηρο έως σήμερα) Του Στρατηγού ε.α. Δ. Σκαρβέλη
H ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΜΑΣ
(Από τον Όμηρο έως σήμερα)
Του Στρατηγού ε.α. Δ. Σκαρβέλη
Επιτίμου Α/ΓΕΕΘΑ – Ακαδημαϊκού
Το κείμενο που ακολουθεί, είναι από ομιλία του Στρατηγού ε.α. Σκαρβέλη Δημητρίου, σε Διεθνές Συνέδριο που έλαβε χώρα τον Ιούλιο 2008 στη Χίο, με πρωτοβουλία της ΟΜΗΡΙΚΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ και της EUROCLASSICA, υπό την αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, με θέμα τον ελληνικό πολιτισμό και τα ελληνικά γράμματα και αναφορά στον ποιητή των ποιητών, τον Όμηρο
Σε ένα συνέδριο, όπως αυτό που αρχίζει σήμερα, με αναφορά στον Όμηρο, το θέμα που έχουμε επιλέξει, φρονώ ότι εμπίπτει στους σκοπούς και στις επιδιώξεις του.
Κυρίες και Κύριοι,
Ανάμεσα στα πολλά περίεργα και παράδοξα της εποχής μας που έχουν σχέση με την επιχειρούμενη από κάποιους αναθεώρηση της ιστορίας μας, είναι και η άποψη για την ασυνέχεια των νεοελλήνων σε σχέση με τους αρχαίους Έλληνες.
Η γλώσσα όμως, που είναι από τα πλέον ουσιώδη και ζωντανά κριτήρια της ιστορικής συνέχειας κάθε έθνους, συνιστά ένα τείχος αξεπέραστο για τους θιασώτες της ασυνέχειας και με την καθημερινή χρήση της μαρτυρεί και θα μαρτυρεί εις το διηνεκές, την αδιάκοπη και αδιάσπαστη πορεία του ελληνισμού ανά τους αιώνες.
Τούτο δε, διότι η γλώσσα της σήμερον είναι η γλώσσα του χθες, ενός «χθες» που εκτείνεται έως την εποχή του Ομήρου, στα έπη του οποίου έχει τις ρίζες της. Αυτή τη συνέχεια της γλώσσας, που είναι συνυφασμένη με τη συνέχεια του έθνους μας, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε εδώ σήμερα, σαν αποτέλεσμα μιας πολύ περιορισμένης έρευνας, κατά ένα τρόπο άμεσο και πρακτικό, καθόλου θεωρητικό, με αναφορά σε όρους και εκφράσεις που είναι και σήμερα σε χρήση.
Μη όντας φιλόλογος, πολύ περισσότερο γλωσσολόγος, (αν και πιστεύω ότι η γλώσσα είναι υπόθεση όλων μας και όχι μόνο των ειδικών) αρκέσθηκα να περιορίσω την έρευνά μου, στο δικό μου γνωστικό αντικείμενο, το στρατιωτικό τομέα, σαν πρώην στρατιωτικός. Και εξεπλάγην και εγώ, όταν προχωρώντας ανεκάλυπτα ότι, η στρατιωτική γλώσσα, ειδικώτερα η στρατιωτική ορολογία που είναι σήμερα σε χρήση, έχει ομηρικές και γενικά αρχαιοελληνικές τις καταβολές της.
Μπορώ λοιπόν να υπερηφανεύομαι δικαίως για το Στρατό – λέγοντας Στρατό εννοώ τις Ένοπλες Δυνάμεις – εφ΄όσον μέσα στα πλαίσια της αποστολής του, που τον καθιστά φύλακα της εθνικής μας ακεραιότητος, καθόλου τυχαία αλλά καταφανώς συνειδητά, έχει καταστεί και φύλακας της γλωσσικής κληρονομιάς μας, στο βαθμό που και σήμερα χρησιμοποιεί λέξεις και όρους από το γλωσσικό θησαυρό μας, στη διεκπεραίωση των λειτουργικών αναγκών του.
Η χρήση μάλιστα του γλωσσικού μας θησαυρού είναι τόσο εκτενής, ώστε να καταστεί αναγκαία η συγγραφή λεξικών στρατιωτικής ορολογίας, για την καλύτερη κατανόηση των στρατιωτικών όρων. Στους όρους αυτούς περιλαμβάνεται και μεγάλος αριθμός στρατιωτικών «παραγγελμάτων», που επιτάσσουν την εκτέλεση καθορισμένου επακριβώς έργου. Σχεδόν όλα έχουν ληφθεί από την πλούσια δεξαμενή της γλώσσας μας.
Και για του λόγου το αληθές προβαίνω αμέσως στη δειγματοληπτική παρουσίαση λέξεων…….
Από τον Όμηρο : πόλεμος, μάχη, στρατός, πεζός, άρμα, αμύνομαι, επαπειλώ, σκοπός, ριπή πυρός, φάλαγξ, ηγήτωρ, ξίφος, αορτήρ, ζωστήρ, πόρπη, ιμάντας, θώραξ….
Από τον Θουκυδίδη : στόλος, φρουρός, πορεία, στρατεία (εκστρατεία), οπλίτης, ακάτιον, ναυμαχία, αιχμάλωτος, ξύμμαχος (σύμμαχος), εχθρός, ασφάλεια, εμβολή (…..λίζω), κατάστρωμα, πρύμνα, πεζικόν…..
Από τον Ξενοφώντα : στρατιώτης, στράτευμα, στρατηγός, ναύαρχος, ύπαρχος, όπλον, εξοπλίζω, έφοδος, ενέδρα (….δρεύω), αυτόμολος, παρελαύνω, σάλπιγξ, ακροβόλισις, αγχέμαχα όπλα, οπισθοφυλακή, επιτίθεμαι, εκεχειρία……..
Επίσης παρουσιάζω κάποια στρατιωτικά «παραγγέλματα» από αρχαίους συγγραφείς που είναι και σήμερα σε χρήση :
«εις τα όπλα» για την συνέγερση του στρατιωτικού τμήματος.
«άγε εις τα όπλα» ως ανωτέρω (από Κύρου Ανάβαση και Τακτικά Λέοντος Σοφού).
«εις παράταξιν» για τη λήψη ορισμένου σχηματισμού από τμήμα πεζικού
«τις ει» από σκοπό προς αναγνώριση προσεγγίζοντος ατόμου
«»πυρ ομαδόν» βολή ομαδική
«όρθωσον» κουπιά σε κάθετη θέση
«πτέρωσον» κουπιά σε οριζόντια θέση
«επί σκοπόν» λήψη σκόπευσης
«κέλευσον» διατάξατε
«ελίγδην πλους» πορεία σκάφους με ελιγμούς
«έφοδος» εξόρμηση προς κατάληψη αντικειμενικού σκοπού.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και άλλες λέξεις που χρησιμοποιούνται και σήμερα ευρέως από τη στρατιωτική γλώσσα και ορολογία.
Σχετικές με τη στρατιωτική περιβολή : χιτών (….τώνιο), κολόβιον, ζωστήρ, τελαμών, σκελέα, ποδεία, χειρόκτια, περιβραχιώνιον, περικνημίς, παράσημον, λοφίον, αορτήρ, εμβάς (….δες), αρβύλη……
Σχετικές με τον εξοπλισμό : ξίφος, ξιφίδιον, σπαθίον (σπάθη), κράνος, βολίς, βέλος (στοιχείον τροχιάς), ακίς, (ακή στοχάστρου), περόνη, αγχέμαχα όπλα, κιλλίβας, λόγχη, θώραξ….
Σχετικές με το ναυτικό : άκατος, αναβάθρα, ανάκρουσις, άγκυρα, καθολκή (καθέλκυσις), παραβολή, ναύσταθμος, δρόμων, ακρόπρωρον, πρώρα, πρύμνα, σχεδία, ιστίον, έρμα, πηδάλιο, σκαλμός, σκάφος….
Σχετικές με βαθμούς ιεραρχίας : στρατηγός, ναύαρχος, υποστράτηγος, ταξίαρχος, συνταγματάρχης, ταγματάρχης, λοχαγός, δεκαδεύς (…..νεύς), στρατιώτης, ναύκληρος, κελευστής, ναύτης…..
Σχετικές με τίτλους θέσεων : στρατηλάτης, μεράρχης (…..ρχος), αρχικυβερνήτης, κυβερνήτης, αρχιεπιστολεύς, επιστολεύς, υπασπιστής, στρατοπεδάρχης, φρούραρχος, περιπόλαρχος (….ρχης)….
Σχετικές με στρατολογική κατάσταση : έφεδρος, άτακτος, μισθοφόρος, υπηρεσία…
Σχετικές με τροφοδοσία : εφόδιον, σιτηρέσιον, μισθός, επιμελητεία, οψώνιον, άριστον, προάριστον..
Το πλείστον των λέξεων αυτών έχουν ομηρική την προέλευσή τους.
Είναι εκπληκτικό ότι οι λέξεις αυτές και τα παραγγέλματα παρέμειναν στη μακραίωνα διαδρομή τους αυτούσιες κατά τη γραφή και την προσφορά, εννοιολογικώς δε αναλλοίωτες.
Ως προς την εκμάθηση και τη χρήση τους από τους πλέον ολιγογραμμάτους και στα παλαιότερα χρόνια αγραμμάτους, των οπλιτών και ναυτών, είναι διαπιστωμένο ότι ουδεμία παρουσιάζουν δυσκολία. Γι΄αυτό και ποτέ δεν προέκυψε η ανάγκη της αντικατάστασής τους με νεώτερες λέξεις (της δημοτικής ή νεοελληνικής γλώσσας). Για να καταρριφθεί έτσι και το επιχείρημα που προβάλλεται έντονα, αυτό της δυσκολίας εκμάθησης και χρήσης αρχαϊκών λέξεων από το λαό.
Όπως ήδη ανέφερα το πλείστον των λέξεων είναι ομηρικής προέλευσης. Ο αείμνηστος Καθηγητής Ι. Θεοδωρακόπουλος σε πανελλήνιο συμπόσιο είπε τα ακόλουθα…… «στον Όμηρο το 60% των λέξεων είναι ίδιες με τις λέξεις που έχει σήμερα ο λαός στο στόμα του. Κι’ αυτό το γεγονός ένα σημαίνει, τη συντηρητικότητα της ελληνικής γλώσσης. Αυτό που σας λέγω είναι πόρισμα σπουδής. Ο σύγχρονος Γερμανός δεν μπορεί να διαβάσει τα κείμενα της γλώσσας του, όπως ήσαν πριν 500 χρόνια. Εμείς μπορούμε. Δεν χωρίζονται τα Νέα από τα Αρχαία Ελληνικά. Είναι λάθος μεγάλο και βαρύ. Αν επικρατήσει η γνώμη ότι πρέπει να χωρισθούν τα Νέα από τα Αρχαία Ελληνικά, κινδυνεύουμε να πτωχεύσουμε. Και δεν μπορεί ένα λαός που έχει πίσω του τόση ιστορία να κηρύξει μόνος του την πτώχευσή του». (Από το βιβλίο της Τζιροπούλου-Ευσταθίου με τίτλο «Όμηρος Τηλεμάχου Οδυσσείδης»).
Θα αναφερθώ και σε λόγια του Νομπελίστα Ποιητή μας Ελύτη…. «η γλώσσα που μας παρέδωσε ο θείος ποιητής, ο Όμηρος, διασφάλισε τη συνέχεια του ελληνισμού στους αιώνες και παρά την κακομεταχείριση και τις άφρονες παρεμβάσεις που της κάνουμε η δύναμή της θα μένει πελώρια και ακατανίκητη στους αιώνες και μπορεί κανείς να ειπεί, πως και μόνο με την βαθειά αγάπη στην ψυχή των Ελλήνων για την ιστορία τους και τη γλώσσα τους, δεν θα κινδυνεύσει ποτέ ο Ομηρικός Παρθενώνας, όπως αποκαλούσε την Ομηρική γλώσσα ο Παλαμάς.
Ο συνάδελφός μου ο Ναύαρχος Κων/νος Καταγάς, παρών νομίζω στο συνέδριο, μαρτυρεί ότι βρήκε, στους 30 μόνο πρώτους στίχους της Ιλιάδος, τόσα ουσιαστικά, επίθετα και ρήματα, που είναι και σήμερα σε χρήση, ώστε να υπερβαίνουν και το ποσοστό 60% του καθηγητή Θεοδωρακόπουλου που προανέφερα.
Ιδού αυτά προβαλλόμενα :
Ουσιαστικά : μήνις, θεά, άλγος, ψυχή, Άδης, κύων, βουλή, άναξ, ανήρ, υιός, βασιλεύς, νόσος, στρατός, λαός, στέμμα, σκήπτρο, δώμα, πόλοις, παις, ιερεύς, θυμός, μύθος, γέρων, γήρας, οίκος, πατρίς.
Επίθετα : μύρια, πολύς, ήρως, θείος, κακός, κοσμήτωρ, φίλος, κρατερός, κοίλος, χρυσούς.
Ρήματα : μάχομαι, έρχομαι, έχω, φέρω, θέτω, τελώ, χολούμαι, ατιμάζω, λύω, δέχομαι, επευφημώ, αιδούμαι.
Ας μου επιτραπεί τώρα να αναφερθώ και σε ορισμένες χαρακτηριστικές περιπτώσεις, όπως λ.χ.,
Στη λέξη «πυρπολικόν», η οποία συναντάται στο Θουκυδίδη, όταν εξιστορεί τα της αθηναϊκής εκστρατείας στη Σικελία. Οι Συρακούσιοι εγέμισαν ένα πλοίο με εύφλεκτες ύλες και το κατηύθυναν καιόμενο προς τον αθηναϊκό στόλο. Το μπουρλότο δηλ. της Επανάστασης του 21.
Στη λέξη «πολυβόλο μηχανή», εξ ού και το σημερινό πολυβόλο, που είναι επινόηση του Διονυσίου του Αλεξανδρέως, τον 4ο αιώνα π.Χ. Επρόκειτο για μηχανή η οποία έβαλε βέλη χωρίς διακοπή, όπως το πολυβόλο, με κατάλληλη ενέργεια του χειριστού.
Στη λέξη «επίσωτρον», η οποία απαντά στον Όμηρο, όταν αυτός περιγράφει το άρμα της Ήρας. Είχε (το άρμα) «χάλκεα επίσωτρα θαύμα ιδέσθαι» στην περιφέρεια των τροχών του. Όπως ακριβώς σήμερα τα ελαστικά επίσωτρα των τροχών των αυτοκινήτων. Ο στρατός διατηρεί αυτή την ονομασία.
Στη λέξη «κιλλίβας» που είναι και σήμερα σε χρήση. Είναι μέρος του πυροβόλου, όπου μάλιστα τοποθετείται η σωρός επιφανών προσώπων κατά την εκφορά τους. Απαντάται στον Αριστοφάνη και ήταν στην αρχαιότητα ένα στήριγμα για την εναπόθεση των ασπίδων.
Στις λέξεις «άριστον» και «προάριστον» δηλαδή στο γεύμα και στο πρόγευμα, λέξεις που χρησιμοποιούνται στο στρατό και ιδιαίτερα στο ναυτικό. Η σημασία των λέξεων για την τροφή, την αρίστη τροφή, άγει ευθέως στο «νους υγιής εν σώματι υγιεί» των προγόνων μας.
Στη λέξη «εύζωνος» (εύζωνας), λέξη ομηρική, που σημαίνει ο καλώς εζωσμένος, εννοείται με τα άρματά του, ο ελαφρά οπλισμένος μαχητής. Κακώς τον οπλίτη αυτόν τον λέμε και «τσολιά», λέξη που σημαίνει κουρελής, από τα τσόλια (κουρέλια) και έχει τουρκική την προέλευση για υποτίμηση του μαχητή-εύζωνα.
Κυρίες και Κύριοι,
Η γλώσσα μας, προς την οποία οι νεώτεροι Έλληνες – πρέπει να το ομολογήσουμε-δεν εδείξαμε και την καλύτερη συμπεριφορά, είναι σε όλους γνωστόν ότι, έτυχε αναγνώρισης, εκτίμησης και σεβασμού από τους ξένους. Ομολογείται από τους πάντες η διείσδυσή της στις ξένες γλώσσες και ιδιαίτερα στην επιστημονική και την τεχνική ορολογία. Οι ξένοι, κύρια ο ξένος επιστημονικός κόσμος, ομολογούν τον θεμελιώδη ρόλο της και την επίδρασή της στις επιστήμες, στις τέχνες και στα γράμματα, κάτι που συνεχίζεται επί των ημερών μας. Το ίδιο συνέβη και με την ξένη στρατιωτική ορολογία. Περιορίζομαι να μνημονεύσω εδώ κάποιες ξένες λέξεις που αρχίζουν με τα ελληνικά προθέματα…… τηλε, αυτό, φωτο, γυρω…… δίδοντάς σας μερικά παραδείγματα :
Τηλε (tele)…….telescope, telecommunication, telemetry, telephony.
Αυτό (auto)…… automatic (rifle or pilot), autorotation, autoreceiver, automation.
Φωτο (photo)… photomap, photosensor, photointerpreter, photogrammetry.
Γυρω (gyro)….. gyrocompass, gyroscope, gyrostabilizer, gyrohorizon.
Προχωρώ με ξένη στρατιωτική ορολογία ελληνικής προέλευσης :
Αmphibious, aerodrome, cosmodrome, cosmonaut, aeronaut, astronaut, aeroplane, ballistic, bipod, biological, cryptocenter, cryptoanalysis, cryptography, diaphragm, dosimeter, electric, electromagnetic, geopolitics, geostrategics, geography, helicopter, hygrometer, hypsometric, hypobaric, hydrometer, hytrophone, hydroplane, optical, organic, panoramic, periscope, perimeter, peripheral, tactical, tachometer.
Όλοι μας έχουμε ακούσει για το βλήμα «exocet». Είναι πύραυλος του Ναυτικού μας επιφανείας-επιφανείας. Έχει πάρει την ονομασία του από το ψάρι «εξώκοιτος» (το χελιδονόψαρο), που πετά πάνω από την επιφάνεια της θαλάσσης, όπως και το βλήμα. Οι Γάλλοι που το κατασκεύασαν έψαξαν για ονομασία στην ελληνική γλώσσα.
Το αμερικανικό σύστημα «Aegis» της αντιαεροπορικής προστασίας έχει πάρει την ονομασία του από την προστατευτική ασπίδα του Διός την «αιγίδα», κατασκευασμένη από δέρμα «αιγός».
Το πυραυλικό σύστημα «Patriot» έχει και αυτό την προέλευσή του από την ελληνική λέξη πατρίς-πατριώτης.
Μία άλλη παρατήρηση είναι ότι, ενώ υπάρχουν οι λέξεις στην αγγλική γλώσσα, τα παράγωγά τους λαμβάνονται από την ελληνική, όταν ο όρος εισέρχεται στο επιστημονικό πεδίο, π.χ.:
Έρημος – desert eremology, eremophobia, eremophyto
Λίμνη – lake limnology, limnometer, limnoplankton
Σεισμός – earthquake seismograph, seismometer, seismology
Έντομο – insect entomology, entomophagous
Παιδί – child pedagogy, pediatrics, pedagogic
Δεν θα επεκταθώ, θα αναφέρω μόνο ότι το λεξικό Webster έχει καταχωρημένες κάπου 41.600 τόσες λέξεις ελληνικής προέλευσης, ενώ από τις σλαβικές γλώσσες μόνο 34 λέξεις και από την τουρκική 57. Η ελληνίστρια Μακ Ντόμναλντ, επικεφαλής του προγράμματος «Ίβικος» των Η/Υ, σε Πανεπιστήμιο της Καλλιφόρνιας, πιστεύει ότι οι λεκτικοί τύποι της ελληνικής γλώσσας φθάνουν τα 90 εκατ. έναντι 9 εκατ. της λατινικής.
Επίσης θα ήθελα να αναφέρω κάποιες παροιμιώδεις εκφράσεις, που όλοι μας χρησιμοποιούμε, χωρίς μερικοί από εμάς να γνωρίζουμε ότι έχουν ομηρική την προέλευσή τους, π.χ.
Το «επί ξυρού ακμής» που είπε ο Νέστωρ στην Ιλιάδα, για να χαρακτηρίσει την κρίσιμη κατάσταση στην οποία βρέθηκαν σε κάποια φάση του αγώνος οι Αχαιοί.
Το «αιδώς Αργείοι» που φώναξε ο Κάλχας την ώρα της μάχης, για να κάνει τους Αργείους να πολεμήσουν με γενναιότητα.
Το «άχθος αρούρης» που είπε ο Αχιλλέας όταν έμαθε το θάνατο του Πατρόκλου και πήρε την απόφαση να τον εκδικηθεί και όχι να παραμείνει άπραγος, βάρος της γης.
Ακόμα και το «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι υπέρ πάτρης» είναι φράση που ο Όμηρος έβαλε στο στόμα του Έκτωρα, όταν του είπαν ότι οιωνοί είναι κακοί. Απάντησε ότι δεν τους φοβάται και ο μόνος άριστος οιωνός είναι να πολεμάς και να αμύνεσαι για την πατρίδα σου.
Η φράση «αιέν αριστεύειν» είναι ευχή στην Ραψ. Ζ΄ της Ιλιάδος και σήμερα είναι η πρώτη φράση που αναγράφεται σε όλα τα διπλώματα αριστείας που δίδονται τιμητικά. Μία φράση 3.000 ετών κοσμεί και σήμερα επίσημα κείμενα.
Ο «ασκός του Αιόλου», το «ποίον σε έπος φύγεν έρκος οδόντων», το «παρα θιν’ λός», το «νόστιμον ήμαρ», το «θαύμα ιδέσθαι», όλες αυτές οι και σήμερον σε χρήση φράσεις και πολλές άλλες, είναι ομηρικές.
Από τα πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών (19-5-1983) διαβάζω μία ανακοίνωση του Ακαδημαϊκού Ζακυθηνού : «Μία, ενιαία και αδιαίρετος, από του Ομήρου μέχρι του Σολωμού, του Παπαδιαμάντη, του Παλαμά, του Σικελιανού, του Καζαντζάκη, του Σεφέρη και των ζώντων ποιητών και πεζογράφων, μέχρι των διαλέκτων και των τοπικών ιδιωμάτων, μία και αδιαίρετος, η ελληνική γλώσσα ανήκει στους Έλληνες, όμως συνανήκει ολόκληρος και εις την ανθρωπότητα και τούτο να μη λησμονείται. Πάσα περικοπή του θεσπεσίου τούτου οικοδομήματος των αιώνων, στενεύει τους ορίζοντες της σκέψεως και σμικρύνει τις δυνατότητες εκφράσεως».
Ο γνωστός Ισπανός γλωσσολόγος και ελληνιστής Φρανσίσκο Αντράντος μας λέγει ότι ….. «η ελληνική γλώσσα είναι φαινόμενο συνέχειας μιας ενιαίας, αδιαιρέτου και αδιάσπαστης γλώσσης από την εποχή του Ομήρου μέχρι σήμερα» και αναφέρεται ποσοτικά στις λέξεις που από τότε έως και σήμερα χρησιμοποιούνται (1.800 μέσα σε 6.300 λέξεις, δηλ. περίπου 30%). Και ένας άλλος γλωσσολόγος, ο Τζων Τσάντγουϊκ γράφει κάτι το πολύ χαρακτηριστικό, ότι…. «γλώσσα που μιλούσε κάποιος βοσκός σε μία απόκεντρη περιοχή της Πελοποννήσου 1200 χρόνια πριν γεννηθεί ο Χριστός, είναι παρ΄όλες τις διαφορές της, η ίδια γλώσσα με την ελληνική που μιλιέται σήμερα».
Θα κλείσω την παρουσίαση αυτή με τα λόγια του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, πρώτου Προέδρου του Πολιτιστικού Σωματείου της Ελληνικής Γλωσσικής Κληρονομιάς, σε συνέδριο του 2002….. «Δυστυχώς, εδώ και δύο δεκαετίες, παριστάμεθα μάρτυρες μιας προοδευτικής κακοποίησης της γλώσσας μας, με τις κατά καιρούς άστοχες παρεμβάσεις που υποβάθμισαν τη γλωσσική παιδεία μας». Συνέχισε δε με την εξής εκτίμηση και πρόβλεψη…. «Η υπάρχουσα χρονική απόσταση από κάποια γεγονότα, που σημάδεψαν αρνητικά την πορεία της γλώσσας μας, επιτρέπει σήμερα, πιο νηφάλια, να μελετήσουμε βαθύτερα τις δυσμενείς σε αυτήν επιπτώσεις και να προχωρήσουμε στις αναγκαίες διορθωτικές παρεμβάσεις».
Πρέπει να υπερηφανευόμεθα για τη γλώσσα μας, αλλά και να την υπερασπίζουμε, οσάκις απειλείται, διότι έφθασε να είναι και αυτή απειλούμενο είδος στον τόπο της. Έχουμε κληρονομήσει ένα πολύτιμο θησαυρό, για τον οποίο πρέπει να υπερηφανευόμεθα και προ παντός να βοηθήσουμε να το καταλάβουν αυτό οι νεώτερες γενεές των Ελλήνων.