Blog

Η Hürriyet, τα Σεπτεμβριανά και η πολιτική της Τουρκίας στο Κυπριακό

Από:Γιώργος Σκαφιδάς

Από τα Σεπτεμβριανά έχουν πια περάσει σχεδόν 70 χρόνια. Ωστόσο οι πληγές παραμένουν, ως μνήμες αλλά και ως η βάση πάνω στην οποία διαμορφώθηκε το πλέγμα πολλών από εκείνα που θεωρούνται πια «τετελεσμένα» στο μέτωπο των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

Όσα θηριώδη εκτυλίχθηκαν τότε – τον Σεπτέμβριο του 1955 – σε βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, θα είχαν άλλωστε συνέχεια τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Μια συνέχεια με απολήξεις στο παρόν, όχι πάντοτε το ίδιο θηριώδη αλλά πάντοτε προσανατολισμένη στον ίδιο στόχο: εκείνον της απαλλαγής εν προκειμένω της σύγχρονης Τουρκίας από το ελληνικό στοιχείο, της εργαλειοποίησης του ανθελληνισμού, της σύγκρουσης με φόντο μειονότητες, κληρονομιές και διαφιλονικούμενα εδάφη (βλ. Κυπριακό).

Οι πληγές της δεκαετίας του 1950 και το παρόν

«Τη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης έγινε στόχος απρόκλητων βιαιοτήτων. Μέσα σε λίγες ώρες εμπορικά καταστήματα, βιοτεχνίες, σπίτια, ακόμα και οι εκκλησίες των Ελλήνων μετατράπηκαν σε ερείπια. Τα γεγονότα αυτά σήμαναν την αρχή του τέλους της κοινότητας των Ρωμιών της Πόλης», διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου «Ο Μηχανισμός της Καταστροφής» του Σπύρου Βρυώνη.

«Φανατισθείς ο τουρκικός όχλος επυρπόλησε το ελληνικόν προξενείον εις την Σμύρνην και τα ελληνικά καταστήματα εις Κωνσταντινούπολιν […] Πρωτοφανείς τρομοκρατικαί επιθέσεις εναντίον των Ελλήνων εις Κωνσταντινούπολιν και Σμύρνην. Ο αποχαλινωθείς τουρκικός όχλος ελεηλάτησε καταστήματα και επυρπόλησεν εκκλησίας», έγραφε στα πρωτοσέλιδά της η Καθημερινή στις 7 και 8 Σεπτεμβρίου.

«Τον Σεπτέμβριο του 1955, η τουρκική κυβέρνηση ενορχήστρωσε ανθελληνικές διαδηλώσεις στην Κωνσταντινούπολη, δημιουργώντας τις συνθήκες για ένα προγκρόμ που άφησε πίσω του δεκάδες νεκρούς, εκατοντάδες κατεστραμμένα σπίτια και καταστήματα, καθώς και ένα ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία των ελληνοτουρκικών σχέσεων […] Το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, η τουρκική κυβέρνηση οργάνωσε και διεξήγαγε […] εκτεταμένες ταραχές με στόχο κυρίως της ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης […] Αργά το προηγούμενο βράδυ, μια βόμβα είχε εκραγεί στο προαύλιο του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη, δίπλα στο σπίτι όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Στην αρχή, ο Μεντερές (σ.σ. ο πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές) και ο Ζορλού (σ.σ. ο υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ζορλού) υποστήριξαν ότι οι ταραχές ήταν μια αυθόρμητη αντίδραση στα γεγονότα της Κύπρου (σ.σ. ΕΟΚΑ, Μακάριος, απόπειρα διεθνοποίησης του Κυπριακού στον ΟΗΕ, κινήσεις στον άξονα Λευκωσίας – Αθήνας υπέρ της ένωσης), αλλά αργότερα οι τουρκικές αρχές έριξαν την ευθύνη στους κομμουνιστές […] Μπορεί οι ταραχές να επικεντρώθηκαν κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, αλλά επεισόδια σημειώθηκαν και στη Σμύρνη […] Μια πιο μόνιμη συνέπεια του προγκρόμ ήταν ότι η ελληνική μειονότητα άρχισε να μεταναστεύει μαζικά από την Τουρκία, δίνοντας τέλος στη μακραίωνη παρουσία της…», γράφει ο Σπύρος Κατσούλας στο αξιόλογο βιβλίο του, «Διλήμματα στο Τρίγωνο: Οι ΗΠΑ και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις» (εκδ. Διόπτρα), υπογραμμίζοντας μεταξύ άλλων τρία δεδομένα: την τουρκική προβοκάτσια της βομβιστικής επίθεσης στη Θεσσαλονίκη («την τοποθέτησε ο κλητήρας του τουρκικού προξενείου»), τον ρόλο των τουρκικών ΜΜΕ που είχαν φροντίσει να διαμορφώσουν κλίμα έντασης, και τις παρασκηνιακές μεθοδεύσεις εκ μέρους του ιδίου του τουρκικού κρατικού μηχανισμού.

Ο ρόλος των τουρκικών ΜΜΕ

Πόσο σημαντικός ήταν, όμως, ο ρόλος των τουρκικών ΜΜΕ και, πιο συγκεκριμένα, της εφημερίδας Hürriyet;

Ο Γιώργος Αγγελετόπουλος έρχεται να αναδείξει ακριβώς αυτόν τον – κομβικό όπως αποδεικνύεται – ρόλο μέσα από τις 310 σελίδες του αξιολογότατου βιβλίου «Η Hürriyet και η Πολιτική της Τουρκίας στο Κυπριακό (1948-1955)» που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ρίζες.

«…η εκδήλωση του προγκρόμ των Σεπτεμβριανών κάθε άλλο παρά “κεραυνός εν αιθρία” μπορεί να χαρακτηρισθεί», γράφει χαρακτηριστικά ο Γ. Αγγελετόπουλος. «Η νεότερη έρευνα τείνει να καταλήξει πως οι κινητήριες δυνάμεις του όχλου που λεηλάτησε τις ελληνικές περιουσίες στην Κωνσταντινούπολη σχετίζονταν με το λεγόμενο τουρκικό “βαθύ κράτος”», υπογραμμίζει επικαλούμενος μεταξύ άλλων όσα αναφέρονται: στο αρχείο του αντιναυάρχου Φαχρί Τσόκερ, τότε προέδρου του έκτακτου στρατοδικείου της περιοχής του Πέραν, και στα βιβλία του Σπύρου Βρυώνη («Ο Μηχανισμός της Καταστροφής»), του Νεοκλή Σαρρή («Η Άλλη Πλευρά») και της Ντιλέκ Γκιουβέν (στα ελληνικά κυκλοφορεί το «Εθνικισμός, Κοινωνικές Μεταβολές και Μειονότητες»).

Η Hürriyet ως ειδική περίπτωση

«Η Hürriyet όμως, με τη συστηματική καλλιέργεια ανθελληνικών αισθημάτων στους αναγνώστες της, συνέβαλε καθοριστικά στην επικράτηση μιας περιρρέουσας ατμόσφαιρας μισαλλοδοξίας και επιθετικότητας εναντίον οποιασδήποτε δημόσιας εκδήλωσης που ήταν – ή θεωρείτο ότι ήταν – φιλικά προσκείμενη σε κάθε τι ελληνικό», γράφει ο Γ. Αγγελετόπολους και συνεχίζει: «Η είδηση για τη “βόμβα” που είχε τοποθετηθεί στην οικία του Ατατούρκ στη Θεσαλλονίκη διαδόθηκε με ασυνήθιστη για τα Μέσα της εποχής ταχύτητα και έθεσε σε κινητοποίηση τον “μηχανισμό της καταστροφής” που θα δρούσε συντονισμένα σε Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Άγκυρα. Η Hürriyet πρόβαλε το “”αποτρόπαιο γεγονός” στο κεντρικό της πρωτοσέλιδο, κάτω από δύο μεγάλες φωτογραφίες που εικόνιζαν το μαινόμενο πλήθος, περιγράφοντας τα γεγονότα με διατυπώσεις επιθετικές για την ελληνική πλευρά και απολογητικές για τους δράστες. Καταλόγισε “βαριά αμέλεια”, καθυστερημένη αντίδραση και αναποτελεσματικότητα στις ελληνικές Αρχές, που δεν είχαν προστατεύσει αποτελεσματικά το σπίτι του “πολυαγαπημένου Ατατούρκ”, ενώ πυροδοτούσε ακόμη περισσότερο το ήδη τεταμένο κλίμα, υποστηρίζοντας οι Έλληνες αρμόδιοι απέφευγαν να απαντήσουν στα ερωτήματα του ανταποκριτή της, προβάλλοντας “γελοίες δικαιολογίες”. Αντιθέτως, υιοθέτησε απολογητικό τόνο για τα έκτροπα, περιγράφοντας ως “ενθουσιώδη λαοθάλασσα” το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στο Ταξίμ μετά το άκουσμα της επίμαχης είδησης, και αποδίδοντας την έναρξη των καταστροφών στην αδυναμία του να “ελέγξει τις ενθουσιώδεις εκδηλώσεις του» κατόπιν της άρνησης ενός Έλληνα φαρμακοποιού να αναρτήσει στο κατάστημά του την τουρκική σημαία».

Μερικές ημέρες μετά, δε, στον απόηχο πια της διεθνούς κατακραυγής, μη μπορώντας να λειάνει την έκταση των φρικαλεοτήτων που είχαν προηγηθεί, η Hürriyet θα υιοθετούσε και εκείνη, όπως άλλωστε και η κυβέρνηση Μεντερές, τη θεωρία περί «παρείσφρησης κομμουνιστών» και «ερυθρών προβοκατόρων» μεταξύ των «διαδηλωτών».

Τα πρώτα φύλλα

Η ανθελληνική διαδρομή της Hürriyet είχε ξεκινήσει ωστόσο ήδη από το 1948, με διαθέσεις αναθεωρητισμού και πολιορκητικό κριό κυρίως το Κυπριακό.

«Η Κύπρος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις εσωτερικές σελίδες της Hürriyet στις 26 Ιουνίου 1948». Εν συνεχεία, στις 13 Αυγούστου της ιδίας χρονιάς, «παρουσιάζεται πρωτοσέλιδα και εντός πλαισίου η αναγγελία μιας σειράς ταξιδιωτικών ρεπορτάζ για το νησί» με το αιτιολογικό ότι η Hürriyet «ενδιαφέρεται εκ του σύνεγγυς για τους Τούρκους που διαβιούν εκτός πατρίδος» αν και θα πρέπει να σημειωθεί ότι η τότε βρετανική αποικία της Κύπρου δεν ενέπιπτε στα γεωγραφικά όρια του τουρκικού Εθνικού Συμφώνου / Μισάκ-ι-Μιλί, γράφει ο Γιώργος Αγγελετόπουλος.

«Η τουρκική εφημερίδα επιχείρησε ήδη από τους πρώτους μήνες της έκδοσής της το 1948 να καταγράψει και να αναδείξει το θέμα της Κύπρου […] να ευαισθητοποιήσει και συνακόλουθα να κινητοποιήσει την κοινή γνώμη στην Τουρκία υπέρ της “υπόθεσης” του “πράσινου νησιού”.»

Η αντίληψη περί «μικρής» Ελλάδας

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, προκειμένου να εξυπηρετηθεί ακριβώς αυτός ο στόχος όχι μόνο της ευαισθητοποίησης αλλά και της υιοθέτησης μιας περισσότερο «ενεργητικής» στάσης στο «τουρκικό εθνικό ζήτημα» της Κύπρου, ο Μακάριος θα παρουσιαζόταν ως «μελανοπώγων κόκκινος παπάς», οι μαχητές της ΕΟΚΑ ως «τρομοκράτες» (παρά το γεγονός ότι η ίδια η Hürriyet την ίδια περίοδο χαιρέτιζε τους αντιαποικιακούς αγώνες άλλων λαών, στην Αφρική για παράδειγμα), οι Έλληνες ως «τα κακομαθημένα παιδιά της Ευρώπης» και η Ελλάδα ως «μικρή», «ασταθής» και «υποδεέστερη» έναντι της «μεγάλης» και «ισχυρής» Τουρκίας.

Πρωτογενείς πηγές

Ο Γιώργος Αγγελετόπουλος, διδάκτωρ ιστορίας με σπουδές σε Τουρκία και Κύπρο και από ετών στέλεχος ο ίδιος του κλάδου συμβούλων και γραμματέων επικοινωνίας του ελληνικού ΥΠΕΞ, μας ταξιδεύει πίσω στις ταραχώδεις δεκαετίες του 1940 και του 1950 και στον κομβικό ρόλο του δημοσιογράφου/εκδότη της Hürriyet, Σεντάτ Σιμάβι, του αυτοαποκαλούμενου «100% ανόθευτου Τούρκου», αντλώντας στοιχεία μέσα από τις ίδιες τις τουρκικές πηγές και καλύπτοντας, έτσι, ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία η οποία έχει ή τουλάχιστον είχε την τάση, σε ορισμένα θέματα, να μελετά όσα έχουν αναφέρει άλλοι στις μελέτες τους και όχι τις ίδιες τις – σε πολλές περιπτώσεις διαθέσιμες – πρωτότυπες/πρωτογενείς πηγές.

Το βιβλίο «Η Hürriyet και η Πολιτική της Τουρκίας στο Κυπριακό (1948-1955)» (Εκδόσεις Ρίζες) έρχεται να ρίξει φως πάνω σε πολλά από όσα δεχόμασταν μεν ως δεδομένα χωρίς όμως να τα γνωρίζουμε σε βάθος (αναφορικά με τον ρόλο, για παράδειγμα, του τουρκικού Τύπου στα Σεπτεμβριανά και στο Κυπριακό). Υπό αυτό το πρίσμα, έχει σαφή ιστορική αξία. Αξίζει να σημειωθεί, δε, ότι εντός του ο αναγνώστης θα βρει και ένα πολυσέλιδο παράρτημα με αποκόμματα εφημερίδων, πρωτοσέλιδα, φωτογραφίες και γελοιογραφίες. Ταυτόχρονα ωστόσο, το εν λόγω βιβλίο έρχεται να αναδείξει και άλλες διαστάσεις όπως είναι εκείνες της πολιτικής επικοινωνίας (ΜΜΕ, προπαγάνδα) και, προφανώς, της ιδίας της πολιτικής σε ό,τι έχει να κάνει με τα ελληνοτουρκικά όχι μόνο του «τότε» αλλά και του «σήμερα».

«Στο ανά χείρας βιβλίο καταγράφονται και ερμηνεύονται στερεοτυπικές εκφράσεις και συμπεριφορές της τουρκικής καθεστωτικής νοοτροπίας, όπως αποτυπώνονται στις αναφορές της Hürriyet για την Κύπρο, την Ελλάδα και τους Έλληνες», γράφει ο Γιώργος Αγγελετόπουλος.

Πολλά από εκείνα, ωστόσο, τα στερεοτυπικά που έλεγαν τότε οι Τούρκοι σε βάρος της «μικρούλας», «αδύναμης» και «κακομαθημένης» Ελλάδα που τολμά να «αυθαδιάζει»… λέγονται και σήμερα… καθιστώντας το ανά χείρας βιβλίο επίκαιρο.

Η Hürriyet, τα Σεπτεμβριανά και η πολιτική της Τουρκίας στο Κυπριακό