ΕΙΔΑΣ Ελληνικό Ινστιτούτο Διερεύνησης Ανθρωπίνων Συστημάτων

 

Συστημικό Συμπόσιο, 8-9 Ιανουαρίου 2021*

Θέμα: Συλλογικότητα και Εξατομίκευση

 * Στο συμπόσιο ΕΙΔΑΣ το ΕΛΙΣΜΕ ανακοινώθηκε ως “χορηγός επικοινωνίας”. Άλλη μια συμμετοχή του ΕΛΙΣΜΕ, σε εξαιρετικά φόρουμ, απόδειξη ότι αυξάνεται η προβολή και αναγνώριση του Ινστιτούτου από πολλούς φορείς σήμερα. 

Ενότητα:«Γαιο-Νόηση»: κατανοώντας τα Μέγα-συστήματα

 

Εισηγητής: Δημήτριος Ν. Ηλιόπουλος, Πρέσβυς ε.τ.

Πρόεδρος του ΣΣΔΥ, Μέλος του ΔΣ του ΕΛΙΣΜΕ, Επιστημονικός Συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ, Μέλος του ΕΙΔΑΣ, Μέντωρ της ΑΛΛΗΛΟΝ, Λογοτέχνης

 

—————-

 

Η ανθρωπότητα ξεκίνησε με την δημιουργία συστημάτων. Οι πρώτοι άνθρωποι, πριν και από τον homo-sapiens, αισθάνθηκαν την ανάγκη να οργανωθούν κατά τέτοιον τρόπο ώστε να προστατεύσουν τα βασικά τους συμφέροντα. Αργότερα τα κριτήρια επεκτάθηκαν πέραν των εν στενή εννοία γεωγραφικών ορίων, για να συμπεριλάβουν θρησκευτικές, πολιτικές και οικονομικές επιδιώξεις.  Και έτσι δημιουργήθηκαν οι φατρίες, έπειτα οι φυλές, τα έθνη, τα κράτη, οι ομοσπονδίες, οι συμμαχίες, οι διεθνείς οργανισμοί για να φθάσουμε σήμερα στα Μέγα-συστήματα που συντηρούν την τόσο αμφιλεγόμενη παγκοσμιοποίηση.

Είναι ενδιαφέρον να σημειωθούν τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας που υπερκέρασε την έννοια του έθνους, της κρατικής κυριαρχίας ως γεωγραφικώς προσδιορισμένης έννοιας και ως εκδήλωση εξουσίας και επιρροής. Είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε και την επιρροή αυτής της διαδικασίας επί των βιωματικών μας εμπειριών τόσο στο Μικρό όσο και στο Μεγάλο επίπεδο. Και κυρίως να αναγνώσουμε τις επικρατούσες θεωρίες όσον αφορά την βιωσιμότητα αυτών των Μέγα-συστημάτων και δυνητικά την δυνατότητα αντιστρεψιμότητας της διαδικασίας   χωρίς να υποστούμε μια μεγάλη κατάρρευση του κόσμου όπως τον ξέρουμε. Σε μια τέτοια περίπτωση είναι άραγε δυνατή η επιστροφή σε Μικρό-συστήματα ως πλέον βιώσιμης λύσης, με την έννοια που δίνει ο Φράνσις Φουκουγιάμα στο έργο του «Το τέλος της ιστορίας» και όπως την συμπληρώνει με το νεώτερο έργο του «Ταυτότητα»;

Βασικό εργαλείο στην εξέταση των παραμέτρων της διαδικασίας είναι η ανάλυση των συνιστωσών της αλλά και οι ορισμοί που την καθορίζουν. Κατά την κυρίαρχη θεωρία Διεθνών Σχέσεων η Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση είναι πολυπαραγοντική στηριζομένη επί τεσσάρων πυλώνων –τον αμυντικό, τον πολιτικό, τον οικονομικό και τον πολιτισμικό– με τον τελευταίο να έχει καθιερωθεί πρόσφατα. Τα αντικείμενα μελέτης της είναι τα άτομα, οι υπο-εθνικές ομάδες όπως οι μειονότητες, τα εθνικά κράτη, τα πολυεθνικά κράτη, οι υπερεθνικοί  οργανισμοί, οι διεθνείς ομάδες οι οποίες δεν συγκροτούνται από κράτη, οι διεθνείς οργανισμοί που έχουν ως μέλη τους κράτη ή υπερ-κυβερνητικούς οργανισμούς και εν τέλει το διεθνές σύστημα.

Οι σχέσεις ισχύος και αλληλοεπηρεασμού έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών και αντικρουόμενων θεωριών. Και βεβαίως τις τελευταίες δεκαετίες στο διεθνές μωσαϊκό ήρθαν να προστεθούν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, οι πολιτικο-θρησκευτικές οργανώσεις και τα διάφορα ιδεολογικά κινήματα που λειτουργούν μέσα από έναν ιστό ιδεολογικής συνάφειας πέραν από συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και που διευκολύνονται από την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας της επικοινωνίας, η επιρροή της οποίας ακόμη και σήμερα είναι δύσκολο να υπολογισθεί.

Από την άλλη πλευρά, η εξέλιξη των σύγχρονων διεθνών σχέσεων δείχνει να επηρεάζεται από ένα καινούριο φαινόμενο το οποίο ο Καθηγητής κ. Μάζης αποκαλεί «σύμπλοκο». Το «σύμπλοκο»  αποτελεί μία γεωγραφική ζώνη στην οποία «συμπλέκονται» συμφέροντα και παράγοντες ισχύος βάσει κοινών διακυβευμάτων. Το πλέον χαρακτηριστικό τούτων είναι η ενέργεια. Η νέα αυτή έννοια ξεπερνά κάθε γεωγραφικό κοινό παρανομαστή και καθιστά συνεταίρους διάφορα κράτη, πολυεθνικές εταιρείες ή άλλες οντότητες, οι οποίες υπό άλλους όρους δεν θα είχαν κοινή δράση. Η δε σύνθεση αυτών των Μέγα-συστημάτων ποικίλλει κατά περίπτωση, αλλά υπόκειται και σε μεταβολές.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι αρχές, οι οποίες καθόρισαν τις συνθήκες της δημιουργίας των εθνικών κρατών, μέσα στα Μέγα-συστήματα της εποχής  μας φαίνονται να διαδραματίζουν μικρό ή και κανένα ρόλο. Κάνοντας αναδρομή στις θεμελιώδεις παραμέτρους συμπήξεως εθνοκεντρικών οντοτήτων αναφέρουμε την εθνοτική ταυτότητα, την γλωσσική ταυτότητα, την θρησκευτική και πολιτισμική ταυτότητα και την πολιτική/ιδεολογική ταυτότητα. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι οι παράμετροι αυτοί λειτούργησαν μεμονωμένα, η με αλληλοεπικάλυψη, αλλά πάντοτε έστω και μία από αυτές βρισκόταν στην βάση της κοινωνικής ή διεθνούς διαδικασίας ολοκληρώσεως και κατανομής ισχύος.

Κατ’ αυτήν την έννοια οι ανάγκες που προέκυψαν κατά τον ρουν της Ιστορίας οδήγησαν στην σύμπηξη συμμαχιών, όπως αυτές μεταξύ πόλεων στην Αρχαία Ελλάδα, την δημιουργία πολυπολιτισμικών αυτοκρατοριών όπως εκείνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, της Ρώμης, του Βυζαντίου, των Οθωμανών, αλλά και μακρύτερα μέχρι την Κίνα και την Ινδία.

Η ανακάλυψη ταχυτέρων μέσων μετακινήσεως έκανε τον παγκόσμιο χώρο «μικρότερο». Πέραν των συγκυριακών στρατιωτικού κυρίως χαρακτήρα συμμαχιών, οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι ώθησαν στην δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών και κυρίως στον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος αναπτύχθηκε σε ένα Μέγα-σύστημα που εν τέλει κάλυψε σχεδόν κάθε είδους δραστηριότητα ανά την υφήλιο. Με ένα μειονέκτημα: την έλλειψη πραγματικής στρατιωτικής ισχύος πέραν των ειρηνευτικών επιχειρήσεων, την αξία των οποίων βεβαίως δεν πρέπει να υποτιμούμε.

Δεν αποτελεί παράδοξο ότι ο ΟΗΕ δεν αποτελεί πλέον το αποτελεσματικότερο εργαλείο σε παγκόσμιο επίπεδο, διότι η ανακατανομή ισχύος –είτε πολιτικής είτε οικονομικής- οδήγησε στην δημιουργία άλλων Μέγα-συστημάτων, τα οποία διαχειρίσθηκαν αποτελεσματικότερα τις διεθνείς υποθέσεις έστω και προς ίδιον όφελος. Ακόμη και κραταιές συμμαχίες όπως το ΝΑΤΟ είδαν την επιρροή τους μειούμενη με την αλλαγή του διεθνούς γίγνεσθαι. Όσον δε αφορά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την μόνη παγκοσμίως υπέρ-κυβερνητική οντότητα με εκχώρηση κυριαρχικών εξουσιών από τα μέλη της, παρόλη την αναγνωρισμένη προσφορά της σε διάφορους τομείς και κυρίως τις ανθρωπιστικές επιχειρήσεις, δεν έχει καταφέρει να αποκτήσει το βάρος ενός Μέγα-συστήματος ισχυρού παίκτη γεω-στρατηγικής. Και τούτο διότι μεταξύ άλλων κάποια ισχυρά μέλη της επέλεξαν να προσχωρήσουν σε άλλα Μέγα-συστήματα επί τη βάσει συγκεκριμένων ίδιων συμφερόντων.

Φθάνοντας στο σήμερα, διαπιστώνουμε ότι η διαδικασία των διεθνών σχέσεων, χειραγωγήθηκε – κυρίως από τα μεγάλα προηγμένα δυτικά έθνη, χωρίς να εξαιρούνται και αναδυόμενες οικονομίες όπως η Κίνα και η Ινδία – στην επιβολή της ούτω πως αποκαλουμένης παγκοσμιοποίησης.

Παγκοσμιοποίηση ή διεθνοποίηση είναι η αυτονόμηση όλων εκείνων των παραμέτρων (οικονομία, επικοινωνία κλπ), οι οποίες μέχρι πρόσφατα προσδιορίζονταν από τα στενά όρια ενός κράτους – προστάτη. Παράμετροι που τείνουν να ελευθερώνονται και να διαχέονται, ακολουθώντας την παγκοσμιοποίηση, είναι το εμπόριο, η κοινωνική δομή, η τεχνολογία, το πολιτικό σύστημα, ο πολιτισμός, η παιδεία, κλπ.

Ένας τυπικός, αν και περιοριστικός, ορισμός είναι αυτός που δίνει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο οποίος δίνει έμφαση στην αυξανόμενη οικονομική αλληλεξάρτηση των χωρών παγκόσμια μέσω του αυξανόμενου όγκου και ποικιλίας διεθνών συναλλαγών αγαθών και υπηρεσιών, της ελεύθερης ροής κεφαλαίου διεθνώς, και της γρήγορης και ευρείας διάχυσης της τεχνολογίας. Παρόλο που η παγκοσμιοποίηση είναι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο σύμπλεγμα φαινομένων και σχέσεων, εντούτοις μπορεί κάποιος να διαχωρίσει διάφορες πτυχές της:

• βιομηχανική παγκοσμιοποίηση – η ενίσχυση και επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών
• χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση – η ανάδυση παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών αγορών και η πιο εύκολη πρόσβαση σε εξωτερικές χρηματοδοτήσεις για εταιρικούς και κρατικούς δανειζόμενους
• πολιτική παγκοσμιοποίηση – η επέκταση των πολιτικών συμφερόντων σε περιοχές και χώρες που δεν γειτονεύουν με τα πολιτικά ισχυρά κράτη
• παγκοσμιοποίηση της πληροφόρησης – αύξηση της ροής πληροφόρησης μεταξύ γεωγραφικά μακρινών περιοχών
• πολιτισμική παγκοσμιοποίηση – ανάπτυξη διαπολιτισμικών επαφών και δημιουργία μιας παγκόσμιας κουλτούρας.

Η παγκοσμιοποίηση ταυτίζεται με διάφορες τάσεις οι οποίες έκαναν την εμφάνισή τους ή ενισχύθηκαν σημαντικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτές περιλαμβάνουν την αυξημένη διεθνή κινητικότητα αγαθών, χρημάτων, πληροφοριών και ανθρώπων, καθώς και την ανάπτυξη της τεχνολογίας, των οργανισμών, των νομικών συστημάτων και των υποδομών που συνέβαλαν σε αυτή την κινητικότητα.

Μερικές από τις συνέπειες της επιβολής της παγκοσμιοποίησης:

Ενίσχυση της πολύ-πολιτισμικότητας μέσω της εξαγωγής συγκεκριμένων πολιτιστικών προτύπων, που  συχνά καταλήγουν σε υβριδοποίηση ή αφομοίωση (π.χ. κινηματογράφος, τηλεόραση, ηλεκτρονικά παίγνια, μόδα, κλπ). Αύξηση των τουριστικών ταξιδιών σε χώρες του εξωτερικού. Αυξημένη μετανάστευση, περιλαμβανομένης και της παράνομης. Εξαγωγή τοπικών καταναλωτικών αγαθών (π.χ. τρόφιμα) σε άλλες χώρες. Διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις (π.χ. Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου, Ολυμπιακοί Αγώνες). Ανάπτυξη παγκόσμιας υποδομής τηλεπικοινωνιών και μεγαλύτερη διασυνοριακή ροή δεδομένων, με χρήση του Διαδικτύου, δορυφόρων επικοινωνίας, υποβρύχιων συρμάτων με οπτικές ίνες, και κινητής τηλεφωνίας. Αύξηση του αριθμού προτύπων που εφαρμόζονται διεθνώς (π.χ. πνευματική ιδιοκτησία, ευρεσιτεχνία).

Οι υποστηρικτές της δημοκρατικής παγκοσμιοποίησης θεωρούν ότι η πρώτη φάση, η οποία αφορά στις αγορές, πρέπει να ολοκληρωθεί με τη δημιουργία πολιτικών θεσμών που θα εκφράζουν τη θέληση των «παγκόσμιων» πολιτών. Πάντως δεν καθορίζουν εκ των προτέρων κάποια ιδεολογία που να συγκεκριμενοποιεί αυτή τη θέληση, η οποία θα πρέπει να αφεθεί στην ελεύθερη επιλογή των πολιτών μέσω δημοκρατικών διαδικασιών.

Οι υποστηρικτές του ελεύθερου εμπορίου επισημαίνουν ότι οι οικονομικές θεωρίες για συγκριτικό πλεονέκτημα υποδεικνύουν ότι το ελεύθερο εμπόριο οδηγεί σε πιο αποτελεσματική κατανομή του πλούτου, με όφελος για όλες τις χώρες που μετέχουν στο εμπόριο. Γενικά, υποστηρίζουν ότι αυτό οδηγεί σε χαμηλότερες τιμές, χαμηλότερη ανεργία και υψηλότερη αποδοτικότητα. Διατείνονται ότι οι διεθνείς στατιστικές υποστηρίζουν σθεναρά την παγκοσμιοποίηση.

Παραδείγματα: Το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε αναπτυσσόμενες χώρες με ημερήσιες απολαβές κάτω του ενός δολαρίου ΗΠΑ έχει πέσει στο μισό σε διάστημα είκοσι ετών αν και κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη άλλοι παράγοντες μέτρησης της φτώχειας. Το προσδόκιμο ζωής στον αναπτυσσόμενο κόσμο έχει σχεδόν διπλασιαστεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και η ψαλίδα, σε σχέση με τον αναπτυγμένο κόσμο όπου η αύξηση ήταν μικρότερη, έχει μικρύνει κάπως. Η παιδική θνησιμότητα έχει μειωθεί σε όλες τις αναπτυσσόμενες περιοχές του κόσμου ενώ η εισοδηματική ανισότητα ανά τον κόσμο μειώνεται. Η δημοκρατία είχε εντυπωσιακή αύξηση, όπου σχεδόν σε κανένα κράτος δεν υπήρχε δικαίωμα ψήφου για όλους το 1900, σε σύγκριση με 62.5% όλων των κρατών το 2000.

Η αναλογία του ανά τον κόσμο πληθυσμού που ζει σε χώρες όπου η κατά κεφαλή προμήθεια τροφίμων ανά ημέρα είναι κάτω από 2.200 θερμίδες μειώθηκε από 56% στα μέσα της δεκαετίας του 1960 σε κάτω από 10% τη δεκαετία του 1990. Μεταξύ του 1950 και του 1999 ο αλφαβητισμός στον κόσμο αυξήθηκε από 52% σε 81%. Ο αλφαβητισμός των γυναικών ως ποσοστό σε σχέση με τους άντρες αυξήθηκε από 59% το 1970 σε 80% το 2000. Το ποσοστό παιδιών στο εργατικό δυναμικό μειώθηκε από 24% το 1960 σε 10% το 2000. Υπάρχει αυξητική τάση για παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, αυτοκίνητα, ραδιόφωνα και τηλέφωνα κατά κεφαλή, καθώς και για ποσοστό πληθυσμού με πρόσβαση σε πόσιμο νερό.

Υπάρχουν πολλά είδη «αντι-παγκοσμιοποίησης». Σε γενικές γραμμές, οι πολέμιοι ισχυρίζονται ότι τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης δεν ήταν αυτά που προβλέφθηκαν όταν ξεκίνησαν οι προσπάθειες για απελευθέρωση του εμπορίου και ότι πολλοί οργανισμοί που είναι αναμεμιγμένοι στο σύστημα της παγκοσμιοποίησης δεν λαμβάνουν υπ’ όψη τα συμφέροντα των φτωχότερων χωρών, της εργατικής τάξης και του φυσικού περιβάλλοντος.

Στο επίπεδο της οικονομίας, θεωρητικοί που υποστηρίζουν το δίκαιο εμπόριο δηλώνουν ότι το ελεύθερο εμπόριο χωρίς περιορισμούς ευνοεί τους πλούσιους σε βάρος των φτωχών. Ορισμένοι πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης βλέπουν το φαινόμενο ως την προώθηση των συμφερόντων των πολυεθνικών εταιρειών, με πρόθεση να περιοριστούν οι ατομικές ελευθερίες στο όνομα του κέρδους. Υποστηρίζουν επίσης ότι η αυξανόμενη αυτονομία και δύναμη των εταιρειών αυτών καθορίζει την πολιτική των κρατών. Υπό αυτήν την έννοια οι πολυεθνικές (ο προϋπολογισμός των οποίων ξεπερνάει εκείνον πολλών χωρών ανά τον κόσμο) έχουν εξελιχθεί σε ένα Μέγα-σύστημα με αληθινή πολιτική, και όχι μόνο οικονομική, επιρροή.

Αναφορικά με το φλέγον θέμα της παγκόσμιας μετανάστευσης, η διαμάχη εκτυλίσσεται γύρω από τις αιτίες, αλλά και τις συνέπειες. Οι υποστηρικτές θεωρούν τη μετανάστευση απλά σαν μια διαδικασία κατά την οποία μέλη του εργατικού δυναμικού μπορούν να πάνε από μία χώρα σε άλλη για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, ενώ οι επικριτές δίνουν έμφαση στις αρνητικές συνέπειες, όπως την οικονομική, πολιτική και περιβαλλοντική ανασφάλεια, και επισημαίνουν τον συσχετισμό μεταξύ μετανάστευσης και της στέρησης ενεργού ανθρώπινου δυναμικού από τις χώρες του  αναπτυσσόμενου κόσμου.

Ακτιβιστές που είναι εναντίον της παγκοσμιοποίησης αντιδρούν επίσης στο γεγονός ότι η τρέχουσα παγκοσμιοποίηση παγκοσμιοποιεί το κεφάλαιο και τις επιχειρήσεις, αλλά όχι τους ανθρώπους και τις συντεχνίες, υποδεικνύοντας τους αυστηρούς ελέγχους μετανάστευσης σε όλες σχεδόν τις χώρες και την απουσία εργατικών δικαιωμάτων σε πολλές χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου.

Μία πιο συντηρητική παράταξη που αντιτίθεται στην παγκοσμιοποίηση είναι οι εθνικιστές που υποστηρίζουν ένα ισχυρό κράτος και οι οποίοι φοβούνται ότι η παγκοσμιοποίηση συρρικνώνει τον ρόλο των εθνικών κρατών στη διεθνή πολιτική, καθώς και ότι οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) επίσης τα αποδυναμώνουν.

Ένα πνευματικό προϊόν και τεχνολογικό επίτευγμα του ανθρώπου είναι η δημιουργία της Τεχνητής Νοημοσύνης, την οποία πολλοί έχουν αρχίσει να βλέπουν (παρά τις αρχικές θετικές επιδιώξεις) σαν απειλή που δεν είναι ακόμη απόλυτα κατανοητή. Το τελευταίο ισχύει ιδιαιτέρως για την προϊούσα διάθεση να χρησιμοποιηθεί για στρατιωτικούς σκοπούς μέσω των ούτω πως αποκαλουμένων Αυτόνομων Θανατηφόρων Όπλων.

Μια τελευταία αλλά σημαντική παρατήρηση. Μέχρι σήμερα σε κάθε μεγέθους σύστημα είχαν καθιερωθεί κανόνες συμπεριφοράς που το καθόριζαν και του επέτρεπαν να λειτουργήσει λίγο πολύ ικανοποιητικά. Τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία ιδιαίτερα για την περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όπου η παγκόσμια απειλή πήρε την μορφή ενός κουμπιού από το πάτημα του οποίου εξαρτάτο η υπόσταση της ανθρωπότητας. Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές του τέλους της δεκαετίας του 80 με την κατάρρευση του Μέγα-συστήματος της Ανατολικής Ευρώπης πυροδότησαν μια ενεργή αμφισβήτηση του παγκόσμιου πολιτικό-πολιτισμικού Μέγα-σύστηματος που είχε οικοδομηθεί μετά τον Πόλεμο.

Οι καθιερωμένες αξίες όπως το συγκεκριμένο πλαίσιο προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έπαψαν να ισχύουν για μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας και κυρίως για τον ισλαμικό κόσμο υπό την καθοδήγηση του νέου καθεστώτος του Ιράν. Ακόμη χειρότερα καθιερωμένοι κανόνες διαπραγματεύσεως και διακρατικής συμπεριφοράς ανατράπηκαν πρόσφατα από συγκεκριμένους ηγέτες οι οποίοι αποφάσισαν να δράσουν σύμφωνα με το ιδιοτελές τους συμφέρον και την οικοδόμηση της υστεροφημίας τους όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι.

Έτσι αφαιρέθηκε από τα ισχύοντα Μέγα-συστήματα ο απαραίτητος βαθμός προβλεπτικότητας, αλλά και αποτελεσματικότητας. Κατ’ αυτήν την έννοια, όλα πλέον επιτρέπονται με ότι αυτό συνεπάγεται για την ομαλή λειτουργία των υφισταμένων Μέγα-συστημάτων. Και τούτο σε συνδυασμό με την συγκέντρωση υπερβολικής δύναμης και δυνατοτήτων σε λίγα πρόσωπα συνιστά κίνδυνο. Το μόνο παρήγορο είναι ότι η μέχρι τούδε ιστορική εμπειρία έχει αποδείξει ότι συστημικά η ζωή οδηγεί κάποια στιγμή σε μία ισορροπία, μέσα στην οποία η δυστοπική δράση προκαλεί μία θετική αντίδραση με όρους αποκατάστασης των απαιτουμένων κανόνων μέσω της αυτορρύθμισης.

Εν κατακλείδι, το ζητούμενο σήμερα είναι ο τρόπος και η μέθοδος με τα οποία το ισχύον παγκόσμιο Μέγα-σύστημα θα προσαρμοσθεί επωφελεία της ανθρωπότητος. Και τούτο, ενόψει της αλλαγής των συνθηκών στις διεθνείς σχέσεις όπου παρατηρούνται φαινόμενα συμπήξεως συμμαχιών και συμπράξεων μεταξύ κρατών που θα ήταν αδιανόητες στο κοντινό παρελθόν. Επίσης, της αναδείξεως νέων κρατικών Μέγα-συστημάτων όπως της Κίνας καθώς και της γεννήσεως πολιτικό-θρησκευτικών οντοτήτων όπως το Ισλαμικό Κράτος που απειλούν αυτές καθ’ εαυτές τις βάσεις του πολιτισμού και του αρχετυπικού μας συστήματος. Φοβούμαι ότι η συστημική απάντηση είναι πως τούτο θα παραμείνει ανέφικτο, τουλάχιστον όσο τα σημερινά Μέγα-συστήματα θα συνεχίσουν να συμπεριφέρονται με βάση αποκλειστικά το ίδιο συμφέρον, όπως συμπεριφέρονταν οι πρωτόγονοι πρόγονοι μας προς το μικροσύστημα εκείνων των πρωτανθρώπων που κατοικούσαν στην γειτονική τους σπηλιά.