Blog

Η ΑΠΟΦΑΣΗ
ΜΕ ΠΛΑΤΩΝΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

Του Υποστρατήγου ε.α. Α. Διαμαντοπούλου
Ψυχολόγου – Διδάκτορος Φιλοσοφίας

 

1. Γενικά

Η απόφαση είναι η κορυφαία πράξη που χαρακτηρίζει την φυσιογνωμία οιουδήποτε ηγέτη.
Το ήθος, η παιδεία και η αγωγή, οι αρετές και οι αρχές του ηγέτη μορφοποιούνται και παίρνουν υπαρξιακή πλέον οντότητα με την απόφασή του.
Η απόφαση του ηγέτη είναι το καταστάλαγμα όλων των διανοητικών επεξεργασιών των παραγόντων που επηρεάζουν αυτή και των οποίων τις διαστάσεις ο ηγέτης ερευνά και μελετά πριν καταλήξει στην απόφασή του, η οποία πρέπει να είναι υπεύθυνη και συνεπής.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η απόφαση του ηγέτη σε κρίσιμες καταστάσεις, όπως αυτές των μεταρρυθμίσεων, διότι σ΄αυτές τις περιπτώσεις ο κυβερνήτης χαράζει νέα πορεία και η νέα κατεύθυνση πρέπει να είναι σκόπιμη, εύστοχη και στον καιρό της δυνατή.

2. Οι Πλατωνικές Σκέψεις

Αλλά ας δούμε τι λέει ο Πλάτωνας για την τέχνη της απόφασης όπως συμπεραίνεται από σκέψεις του ιδίου σε διάφορα κείμενά του :
α. Εκτίμηση Παραγόντων
Στον «Φαίδωνα» ομιλεί για την αρμονία, η οποία είναι σύνθεση των στοιχείων της (93α), έτσι και η απόφαση είναι μία αρμονική σύνθεση των παραγόντων της προς ένα σκοπό.
Οι παράγοντες όμως αυτοί που θα συνθέσουν την τελική απόφαση προκύπτουν από εμπεριστατωμένη έρευνα η οποία ιδιαίτερα τονίζεται στον «Σοφιστή» προκειμένου να προσδιοριστεί η ουσία του όντος (243d), δηλαδή έρευνα επί της ουσίας των πραγμάτων.
Έρευνα όμως επί της ουσίας επιδέχονται μόνον τα πράγματα που υπάρχουν και επομένως η απόφαση του ηγέτη πρέπει να βασίζεται επί των υπαρκτών και όχι επί ανυπάρκτων – μη όντων – πραγμάτων, από τα οποία όπως τονίζεται επίσης στον «Σοφιστή», πρέπει να είναι μακράν ο νους (237a) του ηγέτη, διότι τότε η απόφαση είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, αλλά και καταστροφές δύναται να επιφέρει.
Επίσης στον «Σοφιστή» ο Πλάτωνας τονίζει την αξία της αρχής της έρευνα (218b, 242b) κι εδώ στην διαδικασία της απόφασης πρωταρχική σημασία έχει ο σχεδιασμός της έρευνας για τη συγκέντρωση πληροφοριών επί των παραγόντων που επηρεάζουν την απόφαση.
Συνεχίζοντας δε ο Πλάτωνας να εκθέτει τις σκέψεις του στον «Σοφιστή» θα πει ότι για πολλά πράγματα πρέπει να σκεφθούμε, αλλά τώρα πρέπει να μελετήσουμε το πιο μεγάλο και πρωταρχικό (243d) παράγοντα για να ληφθεί η ορθή απόφαση, διότι στη μελέτη και στην ανάλυση των παραγόντων υπάρχει ιεράρχηση προτεραιότητας και σημαντικότητας και ο ηγέτης πρέπει νάχει την ικανότητα να διακρίνει αυτή, ώστε να μη παρασυρθεί στην απόφασή του από το πλήθος των άλλων δευτερευόντων και τριτευόντων παραγόντων.
Η επιλογή του «αρχηγικού» παράγοντα, που ο ηγέτης θα στηρίξει την απόφασή του απαιτεί οξυδέρκεια και ευρύτητα διάνοιας, απαιτεί ένα νου στρατηγικό και τακτικό ταυτοχρόνως, ώστε να μπορεί να ξεχωρίζει τα μεγάλα από τα μικρά.
Τις παραπάνω σκέψεις του ο Πλάτωνας θα συμπληρώσει με αυτές στον «Τίμαιο» τονίζοντας την αξία του θεμελιώδους και του βασικού παράγοντα στην απόφαση, ο οποίος υπάρχει αξιωματικά χωρίς «γέννηση», δηλαδή χωρίς προηγούμενη άλλη αξία (286).
Συνεχίζοντας με τον διαχωρισμό των στοιχείων σε μόνιμα και μεταβλητά ως και με τον προσδιορισμό των αιτίων που μεταβάλλουν τα μεταβλητά στοιχεία, προκειμένου εκ των προτέρων να γνωρίζει εάν το συμπέρασμά του θάναι μόνιμο ή μεταβλητό.
Αλλά και από τ΄άπειρα πληροφοριακά στοιχεία που παρουσιάζονται στην έρευνα, πρέπει να επιλέγονται τ’άριστα για την ορθή απόφαση (54a).
Όλη όμως αυτή η διαδικασία της έρευνας και της συλλογής πληροφοριών και της ανάλυσής τους προς σύγκριση και ερμηνεία μεταξύ τους προς εξαγωγή συμπεράσματος και λήψη της απόφασης, απαιτεί τάξη και σειρά προτεραιότητας, ώστε όλοι οι παράγοντες να εξετασθούν και να έχουν τον λόγο τους όπως λέει ο Πλάτων στον «Ευθύδημο» (301e).
Η τάξη και η σειρά αυτή θα είναι επαινετική και η απόφαση θα επιτύχει τον σκοπό της όταν, όπως λέγεται στον «Πολιτικό» είναι συγχρόνως και αντιστρεπτή, δηλαδή εάν αρχίζοντας από το τέλος φθάνουμε στην αρχή, όπως ακριβώς συμβαίνει στην υφαντική τέχνη, που ξηλώνοντας το ύφασμα φθάνουμε στην αρχή της ύφανσης (280b).
Ενώ στους «Νόμους» διατυπώνεται ότι οι αποφάσεις του ηγέτη πρέπει να είναι εντός του συνολικού έργου της πολιτείας, αφού λαμβάνονται υπ΄όψη οι προτάσεις απ΄όλες τις αρχές και τις διοικήσεις της πόλης (768d).
Aλλά οι αποφάσεις του ηγέτη δεν αφορούν μόνο το «τώρα», έχουν και μελλοντική προοπτική, η οποία βεβαίως προκύπτει από τη μελέτη και την ανάλυση των δεδομένων του «τώρα».
Αυτή την επιστήμη της μελλοντολογίας ο Πλάτων στον «Λάχη» αποδίδει ότι ταιριάζει κάλλιστα στη στρατηγική, διότι τα έργα του πολέμου απαιτούν να προβλέπουν τ΄άλλα και εκείνα που πρόκειται να συμβούν.
Θέτει μάλιστα τη στρατηγική ανώτερη της μαντικής, γιατί γνωρίζει καλύτερα τα πράγματα του πολέμου και όσα γίνονται και όσα θα γίνουν (198d-199a).
β. Η Διοικητική Οργάνωση
Κατά την εξέταση όμως των παραγόντων για ορθή απόφαση, σημαντικό ρόλο παίζει αυτή η ίδια η προσωπικότητα των ηγετών, αλλά και των συμβούλων τους και αυτοί οι παράγοντες φαίνονται καθαρά από τις οδηγίες που δίνει ο Σωκράτης στον νεαρό Αλκιβιάδη, που ήθελε να γίνει αρχηγός στην πόλη.
Ο αρχηγός δεν αποβλέπει μόνο πως θα γίνει καλύτερος στη διοίκηση από τους ναύτες και τους στρατιώτες που θα συναγωνισθεί μαζί τους, αλλά πως θα γίνει καλύτερος με παιδεία και δοκιμασίες από τους αντιπάλους του αρχηγούς και για να γίνει καλύτερος από τους αντιπάλους αρχηγούς, πρέπει να συγκεντρώνει πληροφορίες και τουλάχιστον να εξασκείται σύμφωνα με το παράδειγμα εκείνων («Αλκιβιάδης» 119d-e).
Από την παραπάνω περικοπή πέραν των άλλων συμπερασμάτων βγαίνει και το της αξίας των επιτελών-συμβούλων του ηγέτη, οι οποίοι, για να είναι επωφελείς οι εισηγήσεις τους, πρέπει να έχουν τα ίδια με τον ηγέτη προσόντα, δηλαδή να είναι ελεύθεροι στο φρόνημα, σώφρονες στην εισήγηση, χρηστοί στο ήθος και ανδρείοι στις πράξεις τους.
Άλλος παράγοντας πέραν της προσωπικότητας που εξετάζεται στον «Αλκιβιάδη Α» για την ορθή απόφαση για πόλεμο είναι ο χρυσός και ο αργυρός και γενικά ο πλούτος των αντιπάλων (123a-b), δηλαδή αυτός ο παράγοντας που σήμερα λέγεται ως οικονομική δύναμη της αντίπαλης χώρας.
Είναι γεγονός ότι η οικονομική αυτοτέλεια ή εξάρτηση, επηρεάζει σημαντικά την ισχύ και την λειτουργία μίας πολιτείας, τόσο κατά την ειρήνη, όσο και την απόφαση για πόλεμο, τη διάρκεια και το αποτέλεσμα αυτού.
Όταν μία χώρα έχει δικές της πηγές παραγωγής πλούτου και αγαθών είναι οικονομικά αυτοδύναμη και αυτάρκης, αποκτά και πολεμική ισχύ με αποτέλεσμα η ίδια να ρυθμίζει την τύχη της, αλλά και την τύχη των άλλων εξαρτημένων απ΄αυτή.
Πάντα με τις σκέψεις του Πλάτωνα για την ορθή απόφαση, συνεχίζεται η κατάθεση των παραγόντων που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα αυτής και οι οποίοι παράγοντες έχουν σχέση με την οργάνωση και την διοίκηση της πόλης.
Λέγεται λοιπόν στους «Νόμους» ότι για την διοίκηση της πόλης πρέπει να προσλαμβάνονται αυτοί που χρειάζονται και αφού πρώτα μελετήσουν και σπουδάσουν αυτά που αφορούν τη διοίκηση αυτής (809c).
Πριν όμως από τον διορισμό των καταλλήλων προσώπων στη δημόσια διοίκηση ο νομοθέτης πρέπει να προβλέπει και να ορίζει τις αναγκαίες αρχές και με ποιο τρόπο πρέπει να διοικούνται (957a).
Ώστε για να είναι αποτελεσματική η απόφαση του ηγέτη χρειάζεται την κατάλληλη οργάνωση, η οποία δεν πρέπει να είναι ούτε ελλιπής, ούτε πλεονάζουσα, αλλά η αναγκαία προκειμένου η απόφαση να φθάνει έγκαιρα και καθαρή στους πολίτες για πράξη.
Γενικά όσον απλούστερη είναι μία διοικητική οργάνωση τόσον πληρέστερη και αποτελεσματικότερη είναι.
Απεναντίας όσο πολυπλοκότερη τόσο περισσότερο αλλοιώνεται η απόφαση του ηγέτη μέσα στα «γρανάζια» του διοικητικού συστήματος, με τελικό κίνδυνο να μη διοικεί η προσωπικότητα του ηγέτη, αλλά το σύστημα τ΄οποίον απορροφά το πρόσωπο.
Επίσης η απόφαση του ηγέτη θα είναι στον «αέρα» εάν δεν έχει ανταπόκριση σε χώρα και πολίτες και δεν λαμβάνεται στον κατάλληλο χρόνο, όπως πάλιν από τον Πλάτωνα λέγεται γι΄αυτά.
Προσδιορίζοντας αυτά τα στοιχεία στον «Κριτία» για την πολιτεία της Ατλαντίδας ότι ο ιδρυτής της έδωσε σε κάθε άρχοντα να διοικεί πολλούς ανθρώπους και επί πλέον νάχει μεγάλη έκταση από τη χώρα (114a), η οποία ήταν χωρισμένη σε κλήρους με καθορισμένο αριθμό πολεμιστών κάθε περιοχής, η οποία καθόριζε καν τον αρχηγό της (118e).
Η δε οργάνωση της πολιτείας της Ατλαντίδας δεν περιοριζόταν στην κυβέρνηση και στους περιφερειάρχες, αλλά επεκτεινόταν σε επαρχίες και πόλεις, προς τους αρχηγούς των οποίων και κλήρος είχε διανεμηθεί (119a), ώστε νάχουν διοικητική και οικονομική αυτάρκεια.
Το μεγαλείο της πολιτείας της Ατλαντίδας δηλώνεται καθαρά στον «Τίμαιο» :
Στη νήσο της Ατλαντίδας οι άρχοντες είχαν σχηματίσει μεγάλη και θαυμαστή πολιτεία, η οποία εξουσίαζε τη νήσο και πολλά άλλα νησιά και μέρη της ηπείρου (25a).
Επί πλέον αυτών ακόμα εξουσίαζαν από τη Λιβύη μέχρι την Αίγυπτο και από την Ευρώπη μέχρι την Τυρρηνία (25b).
Αξιόλογες οι πληροφορίες που δίδει ο Πλάτωνας για το χώρο, αλλά και για την απλή οργάνωση της πολιτείας, η οποία χαρακτηρίζεται για την αυτονομία της τοπικής αυτοδιοίκησης, με αποτέλεσμα η πολιτεία της Ατλαντίδας να γίνει μεγάλη και θαυμαστή.
Σημαντικός παράγοντας επίσης για την αποτελεσματικότητα της απόφασης είναι ο χρόνος, γι΄αυτό και πρέπει να λαμβάνεται σε τέτοιο χρόνο, ώστε να είναι έγκαιρη.
Αλλά επειδή δεν υπάρχει γεγονός χωρίς να συνοδεύεται από τον χρόνο, ο οποίος προσδιορίζει και τη μεταβολή – όπως λέει ο Αριστοτέλης – γι΄αυτό ο χρόνος μετράται και ως διάρκεια της μεταρρύθμισης ή οποιασδήποτε άλλης δραστηριότητας.
Γι΄αυτό και ο Πλάτων στους «Νόμους» αφού αναφέρεται ότι οι μέτοικοι αναζωογονούν την πόλη, στη συνέχεια λέει ότι για την προσαρμογή και την αφομοίωση αυτών πρωτεύοντα ρόλο έχει ο χρόνος, ώστε οι μέτοικοι να αισθανθούν φίλοι με τους άλλους πολίτες της πόλης (850c).
γ. Ελεγκτικοί Μηχανισμοί
Τέλος ο Πλάτων για την απόφαση που λαμβάνεται από τον ηγέτη, για την ορθότητα και την αποτελεσματικότητα αυτής, χρησιμοποιεί ως ασφαλιστικές δικλείδες του νου του ηγέτη, αλλά και την κριτική των άλλων.
Στους «Νόμους» και προκειμένου ν΄αποφευχθεί η καταστροφή από μία απόφαση του άρχοντα, που πάρθηκε από τη «δόξα» ή το «νόμισμα» της σκέψης του, λέει ότι υπεράνω όλων ηγεμόνας είναι ο νους, διότι ο νους ηγεμονεύει της κυβερνητικής, της ιατρικής και της στρατηγικής επιστήμης (963a).
Διότι η έλλειψη φρόνησης από τον ηγέτη οδηγεί αυτόν σε μιμητικές ολέθριες πράξεις για τον ίδιο και για τους άλλους, για τις οποίες δεν θα υπήρχε τρόπος να διακρίνουμε από πού αρχίζει τη μίμηση ο μιμούμενος («Κρατύλος» 426b).
Και διότι ακόμη ο φρόνιμος άνθρωπος, καθώς λέγουν οι σοφότεροί μας –λέει ο Πλάτων στον «Φαίδρο» – δεν πρέπει να καταγίνεται για ν΄αρέσει στους ομοδούλους του, αλλά σ΄αγαθούς άρχοντες, που προέρχονται από αγαθούς ανθρώπους (274a).
Συνολικά μπορεί να λεχθεί ότι ο ηγέτης αποφασίζει με βάση την αλήθεια για το καλό και το δίκαιο της πόλης, χωρίς να κολακεύει το πλήθος, ενδιαφερόμενος για τη γνώμη των ειδημόνων και αγαθών συμπολιτών του.
Με αυτές τις σκέψεις, περί της γνώμης των επαϊόντων αγαθών ανθρώπων, ο Πλάτων θέτει την απόφαση του ηγέτη υπό τον έλεγχο της κριτικής και αυτό διότι κατ΄αυτόν τον τρόπο μειώνεται ή ελαχιστοποιείται ακόμα περισσότερο η απόσταση μεταξύ θεωρίας και πράξης και επομένως η απόφαση γίνεται πιο πραγματική.
Μ΄αυτό το πνεύμα ο Πλάτων στον «Πολιτικό» θέτει το ερώτημα εάν η διοικητική τέχνη ανήκει στην κριτική όπως συμβαίνει στο θεατή ή περισσότερο στην επιτακτική τέχνη, που αρμόζει στον κυβερνήτη (260c).
Πρόκειται για δύο όψεις μιας και της αυτής τέχνης που ανάγονται στην απόφαση του ηγέτη.
Η μία όψη είναι έκδοση της απόφασης κατόπιν έρευνας και μελέτης όλων των δυνατών παραγόντων, όπως είδαμε.
Η άλλη όψη είναι η κριτική της απόφασης στη πράξη, δηλαδή εάν εφαρμόζονται τα πράγματα όπως αποφασίστηκαν ή χρειάζονται διορθωτικές επεμβάσεις για την επιτυχία του τεθέντος σκοπού.
Η κριτική ακόμα έχει και τη μορφή της λογοδοσίας των αρχηγών κατά τη διάρκεια της θητείας τους, γι΄αυτό και ο Πλάτων τους πολιτικούς άρχοντες στον «Πολιτικό» θέτει να λογοδοτούν ενώπιον δικαστηρίων κατόπιν καταγγελίας των πολιτών (299a).
Ενώ στον «Σοφιστή» τονίζεται η σπουδαιότητα της αμφισβήτησης και του κριτικού ελέγχου, θεωρώντας αυτό μεγάλους καθαρμούς και ότι τον έλεγχο δεν πρέπει ν’ αποφεύγει ούτε κι αν είναι μεγάλος βασιλιάς (230d).
Επί πλέον όμως του ελέγχου των ηγεσιών απ΄ευθείας με παραστάσεις των πολιτών ή μέσω των δικαστικών αρχών ή θεσμικών οργάνων της Βουλής, υπάρχει και ο έλεγχος των προϊσταμένων αρχών.
Κάθε πολιτεία είναι ιεραρχικά κάθετα δομημένη, έτσι ώστε κάθε προϊσταμένη αρχή να λειτουργεί και επομένως να εποπτεύει σ΄ένα ευρύτερο πλαίσιο από κάθε άλλη περιορισμένης εμβέλειας δραστηριότητα.
Άρα ο μεγαλύτερης εμβέλειας ηγέτης έχει ευρύτερη γνώση του συνολικού έργου και επομένως μπορεί να συντονίζει και να ελέγχει τις αποφάσεις για τον αυτό σκοπό των μικρότερης εμβέλειας ηγεσιών.
Η κριτική αυτή δεν εκφράζει εχθρότητα, αλλά μεγάλη φιλία, διότι όπως λέει ο Πλάτων στη «Πολιτεία», ο σκύλος ο πλέον πιστός φίλος γαβγίζει τον κύριό του όταν κάνει αδικία (607b).
Διότι αυτές οι επεμβάσεις είναι αναγκαίες, καθόσον από τον χρόνο έκδοσης της απόφασης μέχρις ολοκλήρωσής του έργου, είναι δυνατόν να συμβούν μεταβολές που δημιουργούν συνθήκες άλλης πρακτικής.
Οπότε χρειάζεται επανεκτίμηση των νέων συνθηκών, διόρθωση της αρχικής απόφασης με τελική επιδίωξη την επιτυχία του τεθέντος σκοπού.

3. Αριστοτελικές Σκέψεις

Αλλά, εάν όλες αυτές, περί απόφασης του ηγέτη, είναι σκέψεις ερμηνευτικές του Πλάτωνα, αξίζει να δούμε και αυτές του Αριστοτέλη, ο οποίος υπήρξε μαθητής του, οπότε πλέον η παράθεσή τους αποτελεί και μία μορφή ελέγχου της ερμηνείας γι΄αυτό το θέμα των σε διάφορα Πλατωνικά έργα σχετικών απόψεων του δασκάλου του.
Προαίρεση ονομάζει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» την περιεσκεμμένη απόφαση, η οποία μάλιστα χαρακτηρίζει την αρετή και εν γένει την προσωπικότητα του ηγέτη περισσότερο απ΄αυτή την ίδια τη πράξη (1111b), άλλωστε και το όνομα προαίρεση υποδηλώνει αυτό για το οποίο κανείς προτιμά περισσότερο απ΄όλα (1112a/15).
Εξ΄άλλου και η σκέψη μας στρέφεται σ΄ότι είναι δυνατόν ως επί το πλείστον να πραγματοποιηθεί, χωρίς όμως νάναι απολύτως ασφαλής η πραγματοποίησή του, ως επίσης αποκλείεται το ακαθόριστο και το αδύνατο να πραγματοποιηθεί.
Στις δε μεγάλες υποθέσεις, που δεν έχουμε εμπιστοσύνη στη δική μας κρίση, χρησιμοποιούμε τους συμβούλους (1112b/10).
Αλλά πιο πάνω απ΄όλες τις σκέψεις για την ορθή απόφαση προέχει ο καθορισμός του σκοπού, άπαξ και καθορίσθηκε ο σκοπός εξετάζεται πως και με ποια μέσα θα καταστεί δυνατή η επιτυχία του σκοπού.
Και αν τα μέσα είναι πολλά, μελετούνται ποια θάναι εκείνα, με τα οποία ο σκοπός θα επιτευχθεί.
Η δε έρευνα μελετά επίσης τους παράγοντες όλους, από τον πρωταρχικό μέχρι τον τελευταίο, για την ορθή απόφαση.
Έτσι ερευνά και αναλύει τα πράγματα ο διανοούμενος ηγέτης, δηλώνοντας τ΄αδύνατα και εφαρμόζοντας τα δυνατά να πραγματοποιηθούν.
Τελικά και πέραν από τις έρευνες και τις μελέτες των παραγόντων και των μεθόδων προκειμένου να ληφθεί η ορθή απόφαση, ο άνθρωπος είναι η αρχή των πράξεων και επομένως το ανώτερο μέσον για την επιτυχία του σκοπού.
Επειδή δε ο σκοπός και οι σκέψεις γι΄αυτόν είναι αντικείμενο της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, επομένως και οι απορρέουσες πράξεις εκτελούνται εκουσίως και μ΄ελεύθερη επιλογή.
Συνεπώς από εμάς εξαρτάται να επιδιώκουμε να πράττουμε το ηθικό και το αγαθό (1113b/5-10).
Απ΄όσα περί προαίρεσης του Αριστοτέλη εκτέθηκαν παρατηρείται ότι σε γενικές γραμμές ο μηχανισμός είναι παρόμοιος με αυτόν του Πλάτωνα, προκειμένου να ληφθεί η ορθή απόφαση.
Αλλά δεν υπάρχει ομοιότητα μόνον ως προς τις Πλατωνικές σκέψεις, έχουμε ομοιότητα και προς την σύγχρονη μεθοδολογία, η οποία πρωταρχικά προβλέπει την τοποθέτηση του σκοπού και στη συνέχεια ερευνούνται, μελετούνται και αναλύονται τα μέσα, οι τρόποι και οι μέθοδοι για την επιτυχία αυτού του σκοπού.
Μεθοδολογία με την οποία δουλεύει και επεξεργάζεται ολόκληρος μηχανισμός επιτελών και συμβούλων, προκειμένου μ΄ελεύθερη επιλογή ο ηγέτης να πάρει την κατάλληλη απόφαση.

4. Συμπέρασμα

Απ΄όσα περί απόφασης του ηγέτη παρατέθηκαν, αποκαλύπτουν όχι μόνον την επιστημονικότητα της μεθοδολογίας γι΄αυτήν, αλλά και την αναγκαιότητα λήψης απόφασης πολύ περισσότερο για τον ηγέτη, αλλά και για κάθε πρόσωπο όταν καλείται να πάρει απόφαση επί κάποιου θέματος.
Συνοψίζοντας επιγραμματικά όσα περί απόφασης αναφέρθηκαν, μπορούμε να πούμε ότι αυτή πρέπει να πληρεί τις εξής προϋποθέσεις για την επιτυχία της :
Να είναι σκόπιμη, έγκαιρη και δυνατή.

5. Επίλογος

Το Φιλοσοφικό αυτό σημείωμα αφιερώνεται στον αξιοσέβαστο συνάδελφο Αντιστράτηγο κύριο Λάμπρο Σύρμο, του οποίου ο εκπαιδευτικός του λόγος περί ηγεσίας στην Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων το έτος 1958 αντηχεί από τότε δυνατά στη συνείδησή μου και ο οποίος επιγραμματικά ήταν :
«……Παίρνετε απόφαση, έστω κι αν αποδειχθεί λανθασμένη. Αναποφάσιστοι μη παραμένετε…..».