Blog

Γεωπολιτική και Πολιτισμός: Ο ήπιος πόλεμος για την εικόνα της Ελλάδας
Πώς το soft power ενισχύει (ή υπονομεύει) τον στρατηγικό ρόλο της χώρας

                                                                                               Alex Saltout

Εισαγωγή

Η έννοια της ήπιας ισχύος (soft power), όπως καθιερώθηκε από τον Joseph Nye (2004), αναφέρεται στην ικανότητα μιας χώρας να επηρεάζει τη συμπεριφορά άλλων δρώντων μέσω της ελκυστικότητας του πολιτισμού, των πολιτικών αξιών και της εξωτερικής της πολιτικής, σε αντίθεση με την καταναγκαστική ισχύ (hard power). Η Ελλάδα, παγκοσμίως αναγνωρισμένη για την πολιτιστική της κληρονομιά και τη στρατηγική της γεωπολιτική θέση, έχει στη διάθεσή της τα θεμέλια για ένα ισχυρό αφήγημα ήπιας ισχύος. Το ζητούμενο είναι η αξιοποίησή τους στο πλαίσιο της σύγχρονης γεωπολιτικής αντιπαράθεσης.

1. Η πολιτιστική υπεροχή της Ελλάδας ως εργαλείο επιρροής

Η Ελλάδα αποτελεί μια από τις ελάχιστες χώρες στον κόσμο της οποίας το παρελθόν λειτουργεί ως καθολικό πολιτιστικό σημείο αναφοράς. Οι αρχές της άμεσης δημοκρατίας, της φιλοσοφίας, της ρητορικής και της αισθητικής γεννήθηκαν σε αυτή τη γη και εξακολουθούν να αποτελούν πυρήνα της δυτικής πολιτικής σκέψης (Huntington, 1996). Το παγκόσμιο brand name “Greece” είναι συνδεδεμένο με τον κλασικό πολιτισμό, τον Παρθενώνα, την Ολυμπία και, κυρίως, με εμβληματικές μορφές όπως ο Σωκράτης, ο Περικλής και ο Μέγας Αλέξανδρος.

Η συστηματική προβολή αυτών των προσώπων – και ιδιαίτερα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ως παγκόσμιου στρατηλάτη και διαπολιτισμικού ηγέτη – μπορεί να λειτουργήσει ως κεντρικό όχημα για τη διαμόρφωση μιας θετικής εθνικής εικόνας. Ο Μέγας Αλέξανδρος δεν υπήρξε μόνο στρατηγός, αλλά και ο φορέας της εξάπλωσης του ελληνικού πολιτισμού ως παγκόσμιου πολιτισμικού φαινομένου (Cartledge, 2004). Η υιοθέτηση μιας γεωπολιτικής στρατηγικής που τον ενσωματώνει ως “ήρωα-μοντέλο” ενισχύει τη διασύνδεση πολιτισμού και στρατηγικής.

Εκπαίδευση, διασπορά και πολιτιστικά ιδρύματα ως φορείς ήπιας ισχύος

Η εκπαίδευση είναι το ισχυρότερο εργαλείο ήπιας ισχύος που διαθέτει η Ελλάδα. Το δίκτυο των Εδρών Νεοελληνικών Σπουδών στα ξένα πανεπιστήμια, οι υποτροφίες για ξένους φοιτητές, η διασύνδεση της ελληνικής γλώσσας με τη φιλοσοφική και επιστημονική ορολογία αποτελούν κανάλια πολιτιστικής διείσδυσης (Papatsiba, 2006). Ωστόσο, η προβολή αυτών των δομών υπολείπεται σημαντικά σε σχέση με τον πολιτιστικό πλούτο της χώρας.

Η ελληνική διασπορά – ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Αυστραλία και τον Καναδά – αποτελεί, επίσης, σημαντικό φορέα soft power. Μέσω της επιχειρηματικής τους επιτυχίας, της παρουσίας τους σε πολιτικά και ακαδημαϊκά κέντρα εξουσίας και της πολιτιστικής τους δραστηριότητας, οι Έλληνες της διασποράς διαμορφώνουν αντιλήψεις και πολιτικές που επηρεάζουν τη θέση της Ελλάδας διεθνώς (Tziovas, 2016).

Η σύνδεση ήπιας και σκληρής ισχύος: Προς μια “έξυπνη ισχύ”

Η ήπια ισχύς από μόνη της είναι ανεπαρκής όταν δεν υποστηρίζεται από αξιόπιστα μέσα στρατιωτικής και τεχνολογικής ισχύος. Η Ελλάδα έχει πραγματοποιήσει σημαντικές επενδύσεις στην αμυντική της ικανότητα τα τελευταία χρόνια, με την απόκτηση στρατηγικών εξοπλισμών, όπως τα Rafale, τις φρεγάτες Belharra και τις νέες μονάδες αεράμυνας (Kathimerini, 2023).

Η σύζευξη αυτής της σκληρής ισχύος με την πολιτιστική ελκυστικότητα διαμορφώνει αυτό που ο Nye ονομάζει “smart power” (2009): την ικανότητα ενός κράτους να επιβάλλεται όχι μόνο με τη δύναμη των όπλων, αλλά και με την πειθώ των αξιών του. Στην περίπτωση της Ελλάδας, το πολιτισμικό της βάρος μπορεί να λειτουργήσει πολλαπλασιαστικά ως προς την αξιοπιστία της ως παράγοντα σταθερότητας στην Ανατολική Μεσόγειο.

Soft power και στρατηγική επικοινωνία στον διεθνή ανταγωνισμό

Η Ελλάδα χρειάζεται μια σαφώς διατυπωμένη εθνική στρατηγική για την ήπια ισχύ, ώστε να ανταγωνιστεί την επιθετική πολιτιστική διπλωματία άλλων χωρών, όπως η Τουρκία και η Κίνα. Η Άγκυρα επενδύει σε πολιτιστικά ινστιτούτα, τηλεοπτικές παραγωγές, μουσουλμανική επιρροή στα Βαλκάνια και την Αφρική (Özkan, 2020). Η Ελλάδα παραμένει πίσω σε επίπεδο παραγωγής σύγχρονου πολιτιστικού περιεχομένου που να συνδέεται με τις αξίες της.

Η δημιουργία σύγχρονων αφηγημάτων που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν – π.χ. ντοκιμαντέρ, κινηματογραφικές παραγωγές, διεθνή podcasts και influencers που προβάλλουν την ελληνική ταυτότητα – αποτελεί απαραίτητο βήμα για τη διατήρηση της επιρροής. Η ΕΡΤ και το Υπουργείο Πολιτισμού μπορούν να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο, σε συνέργεια με think tanks και πολιτιστικές οργανώσεις.

5. Πολιτισμός ως ασπίδα απέναντι στη γεωπολιτική απομόνωση

Η ήπια ισχύς μπορεί να λειτουργήσει και ως προστατευτικός μηχανισμός απέναντι σε διεθνείς πιέσεις ή αφηγήματα που επιχειρούν να απονομιμοποιήσουν την ελληνική στρατηγική. Ενδεικτικά, στην περίπτωση του Κυπριακού, η πολιτιστική αναγνώριση της Αμμοχώστου ως τόπου πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO θα ενίσχυε την ελληνική διπλωματική θέση. Αντίστοιχα, η προβολή της ελληνικής μειονότητας στη Βόρεια Ήπειρο, όχι μέσω εθνικιστικών αφηγημάτων αλλά μέσω της προστασίας της πολιτιστικής της ταυτότητας, δημιουργεί νέα περιθώρια διεκδικήσεων.

Συμπεράσματα και προτάσεις

Η Ελλάδα δεν χρειάζεται να επιλέξει ανάμεσα στη σκληρή και την ήπια ισχύ. Η συνδυασμένη εφαρμογή και των δύο είναι αυτή που μπορεί να την καταστήσει περιφερειακή δύναμη με παγκόσμια ελκυστικότητα. Η δημιουργία ενός στρατηγικού οδικού χάρτη soft power που θα περιλαμβάνει:

• την ενεργή προβολή μορφών όπως ο Μέγας Αλέξανδρος,
• την παραγωγή σύγχρονου περιεχομένου με διεθνή εμβέλεια,
• την ενίσχυση της εκπαίδευσης και της διασποράς,
• και τη στρατηγική συνεργασία πολιτιστικών και αμυντικών δυνάμεων

θα αναδείξει την Ελλάδα όχι μόνο ως τόπο του παρελθόντος αλλά ως ισχυρό παίκτη του μέλλοντος.

Ενδεικτική βιβλιογραφία (APA style):

• Cartledge, P. (2004). Alexander the Great: The Hunt for a New Past.
• Huntington, S. P. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. Simon & Schuster.
• Nye, J. S. (2004). Soft Power: The Means to Success in World Politics. PublicAffairs.
• Nye, J. S. (2009). The Future of Power. PublicAffairs.
• Özkan, B. (2020). Turkey’s Soft Power Strategy: Between Diplomacy and Culture. Routledge.
• Papatsiba, V. (2006). Making higher education more European through student mobility?. Comparative Education, 42(1), 93