OI XΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΥΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ
OI XΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΥΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ
Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Αίθουσα Παλαιάς Βουλής την 9-2-2007
στα πλαίσια Ελληνο-γερμανικού Συμποσίου με θέμα «Προοπτικές της Ευρώπης»
Υπό Αρχιεπισκόπου Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας
κ.κ. Αναστασίου
Ομοτίμου Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών
Επιτίμου Μέλους της Ακαδημίας Αθηνών
Άρχισα να αντιλαμβάνομαι την τραγικότητα του κόσμου και να προβληματίζομαι για το μέλλον της Ευρώπης στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, σε μια εποχή όπου η ήπειρός μας σφάδαζε κάτω από τη μανία των πολεμικών συγκρούσεων, παρασύροντας στην αιματοχυσία ολόκληρο τον πλανήτη. Τότε βέβαια, στις πύλες του Άδου που είχε δημιουργήσει η τρελλή αλληλοσφαγή, ήταν αδύνατο να φαντασθεί κανείς μια κοινή πορεία των ευρωπαϊκών λαών. Εντούτοις, το όνειρο της ενωμένης Ευρώπης έχει αρχίσει τις τελευταίες δεκαετίες να γίνεται πραγματικότητα. Μια διαδικασία, η οποία δεν στηρίζεται στο παλαιό πρότυπο της Αυτοκρατορίας, στην επιβολή, δηλαδή, ενός λαού επάνω στους άλλους, αλλά στη δημοκρατική αντίληψη και σε ένα νέο όραμα ειρηνικής συνυπάρξεως βάσει κοινώς αποδεκτών αξιών και αρχών.
Για να ανθίσει και να καρποφορήσει η ιδέα της ευρωπαϊκής ενότητος χρειάστηκε να ξεπεραστούν πολλές προκαταλήψεις, δυσπιστίες και ομαδικές ψυχώσεις, που καλλιέργησαν ανταγωνισμοί αιώνων. Το χριστιανικό υποσυνείδητο, ακόμα και των εκκοσμικευμένων στρωμάτων της Ευρώπης, συναίνεσε σε βασικές αρχές, όπως ο σεβασμός στην ελευθερία και στην ιδιοπροσωπία ατόμων και λαών, η δημοκρατία, η ισότητα, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, η κοινωνική αλληλεγγύη.
Α΄
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ
Εκ παραδόσεως οι Ευρωπαίοι κατά πλειοψηφία είναι Χριστιανοί, διηρημένοι σε διάφορες Εκκλησίες και Ομολογίες. Μαζί τους συμβιούν Εβραϊκές Κοινότητες, οι οποίες επίσης παρουσιάζονται διαφοροποιημένες απ΄αλλήλων, όπως και Κοινότητες Ισλαμικές διαφορετικής εθνικής καταγωγής. Επί πλέον, ομάδες βουδδιστικές, ινδουϊστικές, σικ, μπαχάι κ.α. 1
Το πρόβλημα των σχέσεων των Χριστιανών με τις άλλες Θρησκείες γενικά παρουσιάζει δύο πλευρές. Η πρώτη είναι πρακτική : Η αναγκαία συμβίωση με ανθρώπους άλλων θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σ΄αυτή την περίπτωση πρόκειται για ένα «διάλογο ζωής», όπου η μόνη ενδεδειγμένη στάση είναι η ειρηνική συνύπαρξη, ο σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά ακόμη, η συνεργασία σε θέματα κοινωνικής αρμονίας και προόδου. Η δεύτερη είναι θεωρητική : Η κατανόηση των άλλων θρησκειών από πλευράς θεολογικής 2.
Όπως η ζωή του Χριστού, του νέου Αδάμ, έχει παγκόσμιες συνέπειες, το ίδιο και η ζωή του μυστικού Σώματός Του, της Εκκλησίας, έχει παγκόσμια εμβέλεια και ενέργεια. Οι προσευχές της και τα ενδιαφέροντά της αγκαλιάζουν την ανθρωπότητα ολόκληρη. Η Εκκλησία προσφέρει τη Θεία Ευχαριστία και τη δοξολογία της υπέρ των πάντων. Ενεργεί υπέρ του κόσμου ολοκλήρου. Ακτινοβολεί τη δόξα του ζώντος Κυρίου σε όλη τη κτίση. Μπορούμε να σταθούμε με σεβασμό αλλά και με διάκριση μπροστά στις άλλες θρησκευτικές εμπειρίες της ανθρωπότητος 3.
Μια στάση ζωής, η οποία σέβεται τις θρησκευτικές αρχές και απόψεις των άλλων, δεν σημαίνει συγκρητισμό και αλλοτρίωση της χριστιανικής πίστεως. Αντίθετα, απαιτεί ουσιαστική γνώση της πίστεώς μας μαζί με μία συνεχή βίωσή της εν μετανοία, ταπεινοσύνη και γνησία αγάπη. Το μήνυμα των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών στην πανηγυρική συλλειτουργία στη Βηθλεέμ στις 7 Ιανουαρίου του 2000 τόνισε : «Προσβλέπομεν προς τα άλλας μεγάλας θρησκείας, ιδία δε τας μονοθεϊστικάς, του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ, προτιθέμενοι να οικοδομήσωμεν έτι πλέον τας προϋποθέσεις διαλόγου μετ΄αυτών επί των τέλει της ειρηνικής συνυπάρξεως όλων των λαών…. Η Ορθόδοξος Εκκλησία απορρίπτει την μισαλοδοξίαν και καταδικάζει τον θρησκευτικόν φανατισμόν, οποθενδήποτε ήθελον εκδηλωθεί τοιαύτα φαινόμενα» 4. Γενικά, υποστηρίζει την αρμονική συνύπαρξη των θρησκευτικών κοινοτήτων και μειονοτήτων καθώς και την ελευθερία συνειδήσεως του κάθε ανθρώπου και του κάθε λαού.
1. Το βασικότερο χαρακτηριστικό στη σύγχρονη Ευρώπη είναι το αυξανόμενο ποσοστό αυτών που δηλώνουν ότι δεν θέλουν να ανήκουν σε καμιά θρησκεία. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, το ποσοστό των χριστιανών έχει σημαντικά μειωθεί. Στην Τσεχία π.χ. οι χριστιανοί αποτελούν το 33% 5. Παλαιότερη στατιστική (του 1990) ανέφερε ότι σε 15 χώρες της Δυτικής Ευρώπης εδήλωναν, κατά μέσον όρο, το 70% ότι πιστεύουν σε Θεό, το 61% σε ψυχή, το 43% σε ζωή μετά θάνατο το 33% σε ανάσταση των νεκρών. Το δε 40% δεν εκκλησιάζονται ποτέ 6. Βεβαίως, οι θρησκευτικές στατιστικές είναι πολύ σχετικές. [Συχνά τα στοιχεία που δίνουν προκαλούν σύγχυση (π.χ. τελευταία στατιστική σημειώνει ότι στη Σουηδία οι χριστιανοί αποτελούν το 91% 7 ενώ άλλη, του 1990 8, ότι σε Θεό πιστεύουν το 45%!]. Τη θρησκευτική αυτή πολυμορφία κάνει περισσότερο σύνθετη το γεγονός ότι και όσοι δηλώνουν ότι ανήκουν σε κάποια θρησκευτική κοινότητα σε μεγάλο ποσοστό έχουν διαποτιστεί με αδιαφορία, από το ήθος της εκκοσμικεύσεως που διαχέεται στον κοινωνικό βίο των περισσοτέρων ευρωπαϊκών χωρών. [Στην ατμόσφαιρα αυτή της εκκοσμικεύσεως αναπνέουν βεβαίως και κοινωνίες εκ παραδόσεως Ορθόδοξες. Καίτοι, σύμφωνα με τις στατιστικές, οι Ορθόδοξοι σε ορισμένες περιοχές υπερβαίνουν το 90% 9.]
Το ρεύμα της θρησκευτικής αδιαφορίας στην Ευρώπη συχνά γίνεται πιο ορμητικό με την επίμονη παρέμβαση κύκλων που επιμένουν να εξοβελίσουν τη θρησκεία από την κοινωνική ζωή. Συνήθως, έχοντας ως πρότυπο τη γαλλική laïcité, προβάλλουν επίμονα απόλυτες θέσεις. Υπάρχει μια τάση να εξελιχθεί η μαχητική εκκοσμίκευση (secularism) σε ένα είδος ψευδοθρησκείας. Με επιδίωξη να σπρώξει στο περιθώριο τις παραδοσιακές θρησκείες, και ιδιαίτερα τον Χριστιανισμό, σε γκέττο, όπου θα επιτρέπεται να ζει, όχι όμως και να δρα κοινωνικά. Έμμεσα ζητεί να προωθήσει το παλαιό σοβιετικό πρότυπο για τον περιορισμό της θρησκείας 10. Όπως φάνηκε στη διαδικασία της συντάξεως του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, οι φονταμεταλιστές της laïcité πέτυχαν να έχουν αποφασιστική επιρροή.
2. Παράλληλα με το ρεύμα της εκκοσμικεύσεως, το κοινό της Ευρώπης επηρεάζεται τελευταίως από αόριστες θρησκευτικές μεταφυσικές ιδέες. Χαρακτηριστικά την αποκαλύπτουν τα best sellers της παιδικής λογοτεχνίας. Για τα παιδιά του 20ού αιώνος, ένας από τους πιο αγαπημένους ήρωες ήταν ο Oliver Twist του Dickens. Στις αρχές του 21ου αιώνος, τη θέση του έχει πάρει ο Χάρυ Πότερ της G.K. Rowling. Στην ιστορία του Oliver Twist, το Καλό και το Κακό προσδιορίζονται σε μεγάλο βαθμό με κοινωνικούς όρους. Στις περιπέτειες του Χάρυ Πότερ, το Καλό και το Κακό ανήκουν στη σφαίρα της μεταφυσικής και εκπορεύονται από τη μοίρα. Στην πρώτη περίπτωση, η τραγικότητα της ζωής μεταμορφώνεται με την παρέμβαση ενός ευγενούς διανοουμένου. Αντίθετα, ο ήρωας των σημερινών παιδιών βρίσκει καταφύγιο στον σκοτεινό κόσμο της φαντασίας, διότι το ορατό περιβάλλον του είναι εχθρικό. Το μαγικό ραβδί στο χέρι του αλλάζει την εικόνα του κόσμου. Πρόθεσή του είναι να ορίσει το περιβάλλον του χρησιμοποιώντας μεταφυσικές αόρατες δυνάμεις του σύμπαντος. Η εκπληκτική επιτυχία στο ευρύ αναγνωστικό κοινό σε πάρα πολλές χώρες φανερώνει την ιδιαίτερη γοητεία που ασκεί σήμερα η φυγή στο φανταστικό, σε κόσμους μαγικούς. Συγχρόνως όμως φανερώνει το ενδιαφέρον για μια περιοχή που υπερβαίνει την κλασσική λογική στην οποία στηρίχθηκε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός στον χώρο μόνο της επιστήμης, της φιλοσοφίας, της αισθητικής δίνοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στην κριτική λειτουργία του ορθού λόγου σε όλα τα επίπεδα.
Ο προηγούμενος αιώνας κύλησε μέσα στην επιρροή, αλλά και τις αναστατώσεις και τις ελπίδες που δημιούργησαν σε εκατομμύρια ανθρώπους, από τη μια πλευρά ο Μαρξισμός και ο Λενισμός, με το όνειρο της κοινωνικής δικαιοσύνης, και από την άλλη ο Φιλελευθερισμός, η βιομηχανική επανάσταση, η ανάπτυξη της τεχνολογίας, που υποσχέθηκε τη λύση όλων των ανθρωπίνων προβλημάτων με την επιστημονική πρόοδο.
Παράλληλα με την εκκοσμίκευση και τη θρησκευτική αδιαφορία που διαχέονται στην Ευρώπη, παρατηρείται σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα μια αναζωπύρωση του θρησκευτικού ενδιαφέροντος για το Υπερβατικό, για το Θείο. Μια μεταφυσική αναζήτηση. Εδώ όμως διαφαίνονται δύο κίνδυνοι : Πρώτον, η αλλοίωση της θρησκευτικής εμπειρίας με μεταλλαγμένα προϊόντα διαφόρων θρησκευτικών θεωριών ποικίλης προελεύσεως, που προτείνουν μια αόριστη μεταφυσική και πνευματικότητα, η οποία τελικά οδηγεί σε ένα απροσδιόριστο κενό. Δεύτερον, η στρέβλωση του θρησκευτικού συναισθήματος, με προσανατολισμό την περιφρόνηση των αντιφρονούντων και το μίσος. Με αποκορύφωμα, ένα κράμα βίας και θρησκευτικών συνθημάτων που ενισχύουν σειρά από τρομοκρατικές ενέργειες.
3. Στο θρησκευτικό μωσαϊκό της Ευρώπης ένα σοβαρό τμήμα πλέον κατέχει το Ισλάμ. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση διαβιούν σήμερα πολλά εκατομμύρια μουσουλμάνοι διαφόρου εθνικής καταγωγής : Περίπου 4 εκατομμύρια στη Γαλλία, 2,5 στη Γερμανία, 2 στη Μ. Βρεττανία, μισό εκατομμύριο στην Ολλανδία και άλλο τόσο στην Ιταλία, 300 χιλιάδες στο Βέλγιο, κ.λ.π. 11.
Με την έναρξη του 21ου αιώνα, κεντρική θέση στην παγκόσμια δημόσια σκηνή πήρε μια έντονη αντιπαράθεση Δυτικού κόσμου και Ισλάμ, γεγονός που επηρεάζει πολύτροπα και την Ευρώπη. Οι τρομοκρατικές ενέργειες οι οποίες άρχισαν με την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 και συνεχίστηκαν στη Μαδρίτη, στο Λονδίνο και αλλού, εγκαινίασαν τη σύγκρουση μεταξύ ορισμένης μερίδος του Ισλάμ και της Δύσεως. Διάφορες ενέργειες των Μεγάλων Δυνάμεων, όσο και παραλείψεις, έχουν συμβάλει στο να φαίνεται ότι κινούμεθα προς «σύγκρουση πολιτισμών». Πολλοί χριστιανοί της Ευρώπης αντιθέτως επιμένουμε στον διάλογο και τη σύμπραξη των πολιτισμών στον σεβασμό της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των άλλων και την αποφυγή δαιμονοποιήσεως του διαφορετικού.
Το ενδιαφέρον του Δυτικού κόσμου έχει επικεντρωθεί σε μια μορφή ή τάση του Ισλάμ, την επιθετική, που επικαλείται τη Jihad. Ο όρος αυτός ανακριβώς έχει αποδοθεί ως «Ιερός πόλεμος». Η ετικέττα «Ιερός» είναι περιέργως μια δυτική προσθήκη. Τζιχάντ κατά κυριολεξία σημαίνει «το να αγωνίζεται, να παλεύει κανείς» και μπορεί καλύτερα να αποδοθεί ως «πάλη» («αγώνας») 12. Ορισμένοι μουσουλμάνοι υποστηρίζουν ότι η τζιχάντ αναφέρεται στην πνευματική πάλη, άλλοι ότι στηρίζει την άμυνα κατά της διαφθοράς της πίστεως και της ηθικής και όχι τον επιθετικό πόλεμο. Αλλά αυτές οι ερμηνείες δεν είναι αποδεκτές από τους φονταμενταλιστές, οι οποίοι σε πολλές χώρες επηρεάζουν την πλειοψηφία. Το Ισλάμ όμως στο σύνολό του δεν ταυτίζεται με την τρομοκρατία. Κρύβει επίσης πολύ σημαντικές θρησκευτικές, πνευματικές και πολιτιστικές δυνάμεις και οφείλουμε να το προσεγγίσουμε με ιδιαίτερη προσοχή.
Η Ευρώπη δεν νομίζω ότι απειλείται από ένα τρομοκρατικό Ισλάμ. Το πιο ουσιαστικό πρόβλημα είναι η μουσουλμανική διείσδυση και ανάπτυξη. Το κρίσιμο σημείο για την ήπειρό μας σήμερα δεν είναι τόσο ότι το Ισλάμ, αραβικό ή τουρκικό, συναντά μία κατά παράδοση χριστιανή κοινωνία, όσο ότι αυτό εισέρχεται σε μία Ευρώπη στην οποία η χριστιανή συνείδηση και ζωή είναι διαβρωμένες από την αδιαφορία και την εκκοσμίκευση. Με λαούς που λέγονται μεν χριστιανικοί, αλλά δεν εμπνέονται από τις χριστιανικές αξίες, δεν ζουν τη χριστιανική πίστη. Αυτό το έλλειμμα πίστεως, με τα πολυποίκιλα κενά που αφήνει, μπορεί να στοιχίσει πολλαπλά στη νέα συνύπαρξη που επιχειρείται, διευκολύνοντας την ευρύτερη επιρροή του Ισλάμ. Ένα θρήσκευμα με πίστη και ενθουσιασμό διαθέτει σφρίγος επιδράσεως, πράγμα το οποίο στερείται μία χαλαρή θρησκευτική κοινωνία που στηρίζει την ισχύ της πρωτίστως στον τεχνολογικό εξοπλισμό.
Β΄
ΤΟ ΔΕΟΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ
1. Πρώτιστο χρέος των Χριστιανών της Ευρώπης αποτελεί η υπέρβαση των αντιθέσεων, οι οποίες δεν είναι μόνο θρησκευτικού χαρακτήρος, η συνεργασία μεταξύ τους και η συνειδητή προσπάθεια για ενότητα.
Ήδη στον προηγούμενο αιώνα είχαν συντελεσθεί σοβαρά βήματα για την καλύτερη γνωριμία και εν πολλοίς την αλληλοκατανόηση. Στη Διάσκεψη των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (Conference of European Churches) μετέχουν σήμερα 126 ευρωπαϊκές Εκκλησίες και Κοινότητες (Ορθόδοξοι, Αγγλικανοί, Λουθηρανοί, Πρεσβυτεριανοί, Βαπτιστές και άλλες προτεσταντικές ομάδες). Και η Διάσκεψη αυτή συνεργάζεται αρμονικά με το «Συμβούλιο των ρωμαιοκαθολικών επισκοπικών Διασκέψεων» (Council of the Conferences Episcopal European [CCEE]. Εφέτος μάλιστα, ετοιμάζουμε από κοινού την 3η Ευρωπαϊκή Οικουμενική Συνέλευση (τον Σεπτέμβριο, στο Σιμπιού της Ρουμανίας), με θέμα «Το φως του Χριστού για την Εκκλησία, την Ευρώπη, τον κόσμο». Στον αιώνα μας, σε επανειλημμένες επίσημες συναντήσεις ηγετών των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών έχει διακηρυχθεί αυτή η ανάγκη, όπως το Μήνυμα των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών στο πανηγυρικό συλλείτουργο στη Βηθλεέμ, στις 7 Ιανουαρίου 2000. Τελευταίως, στις διακηρύξεις στην Κωνσταντινούπολη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο και τον Πάπα κ. Βενέδικτο ΙΣΤ΄, καθώς και κατά την Επίσκεψη του Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Χριστοδούλου στη Ρώμη κ.λ.π.
Δεν λείπουν όμως και οι αντίθετες φωνές, που επιμένουν στο status quo. Τόσο στην Ανατολή, όσο και στη Δύση, υπάρχουν ομάδες χριστιανών (π.χ. ακραίοι Ευαγγελικοί και Ορθόδοξοι κύκλοι) που αντιτίθενται σε πρωτοβουλίες για την χριστιανική προσέγγιση 13. Το επιχείρημα είναι ότι οι επαφές μας με τους ετεροδόξους απειλούν να αλλοτριώσουν το Ορθόδοξο φρόνημα και ήθος. Άλλοι πιστεύουν ότι είναι χρέος μας να συμμετέχουμε σ΄αυτή, συμμεριζόμενοι τους κοινούς προβληματισμούς και προσφέροντας την Ορθόδοξη μαρτυρία.
Ασφαλώς, υπάρχουν πολλά προβλήματα θεολογικά, εκκλησιολογικά, πρακτικά, τα οποία χωρίζουν τους χριστιανούς της Ευρώπης. Και θα χρειασθεί υπεύθυνη και συστηματική συζήτηση επί διαφόρων θεμάτων. Κανείς πάντως από όσους μετέχουν στις διαχριστιανικές σχέσεις δεν είναι διατεθειμένος να αρνηθεί την ταυτότητά του. Άλλωστε, η ουσιαστική συμβολή μας δεν είναι ο συμβιβασμός ή η σιωπή, αλλά η σοβαρή κριτική σκέψη, η προσφορά του θησαυρού της παραδόσεως και θεολογίας που συνδέει οργανικά το σήμερα με την αποστολική εποχή 14.
Γενικά πάντως, θα ήταν τραγικό, ενώ οι πολιτικές, επιστημονικές, πολιτιστικές, οικονομικές δυνάμεις προωθούν την ενότητα των πολιτών της Ευρώπης στηρίζοντας έτσι την ειρήνη και την ασφάλεια της ηπείρου, οι Εκκλησίες να στηρίζουν και να επιδιορθώνουν τα παραπετάσματα ανάμεσά τους. Κάτι χειρότερο : Θα ήταν σκάνδαλο.
2. Παράλληλα προς την προσπάθεια προσεγγίσεως στη σύγχρονη συζήτηση για τον προσδιορισμό της Ευρωπαϊκής ταυτότητος και τις προοπτικές της ηπείρου μας, οι Χριστιανοί οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι : στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισαν το ελληνικό πνεύμα, το ρωμαϊκό και το χριστιανικό. Η αρχαία ελληνική σκέψη συνεισέφερε την ιδέα της δημοκρατίας, της ελευθερίας και του κάλλους, η ρωμαϊκή παράδοση τις αρχές της οργανώσεως, της διοικήσεως και του δικαίου, και ο Χριστιανισμός τη δύναμη της πίστεως, της συγγνώμης και της αγάπης.
Συχνά αποσπούμε ορισμένες πνευματικές αξίες και δίνουμε σ΄αυτές αποκλειστικά την ιθαγένεια της μιας ή της άλλης καταγωγής. Ιστορικά όμως αυτές δέχθηκαν αλληλεπιδράσεις, αλληλοσυμπληρώθηκαν και τελικά συμβιώνουν σε αλληλοπεριχώρηση. Ακόμα και όταν αμφισβητήθηκαν από τη μια ή από την άλλη πλευρά, εξελίχθηκαν και ωρίμασαν.
Η πνευματική ζωτικότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού στηρίζεται στην πνευματική αναζήτηση, την κριτική στάση, τον διάλογο, την αυτοκριτική, την προσπάθεια υπερβάσεως της αποτυχίας, τη σύνθεση, τον οικουμενικό προβληματισμό. Αυτά ασφαλώς σχετίζονται τόσο με την κληρονομία της ελληνικής σκέψεως όσο και με τη δυναμική της χριστιανικής ηθικής : τη διάθεση μετανοίας, καθάρσεως και ανανεώσεως.
Είναι λοιπόν ανάγκη στη νέα ιδεολογική θρησκευτική ζύμωση η Ευρώπη να επανεύρει το πνευματικό της υπόβαθρο, τις χριστιανικές της ρίζες. Και να αφήσει ελεύθερα τους χυμούς τους να ζωογονήσουν τη ναρκωμένη πνευματική της ζωή. Να συνειδητοποιήσει ότι δεν αρκεί η τεχνολογική δύναμη για τη διαμόρφωση ελευθέρων και υπευθύνων ανθρώπων, για την εξασφάλιση της συνοχής της κοινωνίας. Βεβαίως, οι χριστιανικές Εκκλησίες δεν επιτρέπεται να γίνουν ούτε κύριοι, ούτε υπηρέτες, ούτε εργαλείο του κράτους. Η σαφής αναφορά μας στις χριστιανικές καταβολές της Ευρώπης ούτε κατά της ανεξιθρησκείας είναι ούτε κατά της συνυπάρξεως με ανθρώπους άλλων θρησκευτικών παραδόσεων ή φιλοσοφικών αντιλήψεων. Ακριβώς το αντίθετο. Το νηφάλιο χριστιανικό πνεύμα εξασφαλίζει τον ειλικρινή σεβασμό στην αξία του κάθε ανθρωπίνου προσώπου και λαού.
Πιο άμεσα, στη δημόσια συζήτηση που γίνεται σήμερα στην Ευρώπη, είμαστε υποχρεωμένοι να υπερασπισθούμε το δικαίωμα του ανθρώπου να αναφέρεται στο ιερό, στο άγιο, στον προσωπικό Θεό και να εκφράζει δημόσια την πίστη του. Ο χλευασμός της χριστιανικής πίστεως, που καλλιέργησαν ορισμένοι μαχητικοί αθεϊστικοί κύκλοι, δεν έχει θέση σε μια Ευρώπη, η οποία στηρίζεται στον σεβασμό της προσωπικής ελευθερίας. Στην τάση που παρουσιάζουν ορισμένες ομάδες του μαχητικού σεκουλαρισμού να ζητούν να επιβάλουν τις δικές τους αρχές γενικώς στην Ευρώπη, είμαστε υποχρεωμένοι ως χριστιανοί να υπερασπισθούμε το δικαίωμα των Εκκλησιών μας να ρυθμίζουν ελεύθερα τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με τις δικές τους παραδόσεις και να διακηρύσσουν δημόσια τις χριστιανικές τους πεποιθήσεις.
3. Οι Εκκλησίες της Ευρώπης οφείλουν προσέτι να υπενθυμίζουν προς όλες τις κατευθύνσεις ότι η ήπειρός μας είναι πολύ ευρύτερη από ό,τι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Και ότι αποτελούν τον αυτονόητο πνευματικό δεσμό με όλες τις ευρωπαϊκές χώρες οι οποίες ακόμη δεν ανήκουν σ΄αυτή, επιμένοντας στην ανάγκη συνδιαλλαγής και συμφιλιώσεως. «Η Ευρώπη είναι ένα σύμπλεγμα από άπειρες αντιθέσεις. Διαφορετικές και πολύ συχνά αντίθετες ψυχικές διαθέσεις γενιούνται στον Βορρά και τη Μεσημβρία, στη Δύση και την Ανατολή….. Το ευρωπαϊκό πνεύμα προϋποθέτει την κατανόηση της αρμονίας του ευρωπαϊκού συνόλου…….. Η μεγάλη αξία αυτού του συνόλου είναι ότι κατόρθωσε να ενώσει σε μια ανώτερη σύνθεση τις αντιθέσεις που το αποτελούν» (Γ. Θεοτοκάς) 15. Οι Εκκλησίες της Ευρώπης καλούνται να συμβάλουν στην αρμονική συμβίωση των ευρωπαϊκών λαών δείχνοντας σεβασμό στην ποικιλία των παραδόσεών τους˙ καλούνται να εργασθούν για μια ενότητα σεβομένη τη διαφορετικότητα.
4. Το σημαντικότερο όμως για τους Χριστιανούς είναι η εσωτερική ανανέωση και ουσιαστική βίωση των αρχών του Ευαγγελίου. Ένας επιφανειακός και συμβατικός Χριστιανισμός δεν μπορεί να προσφέρει κάτι το ουσιαστικό.
Eπιβάλλεται, κατά πρώτο λόγο, οι χριστιανοί να διατηρήσουμε τον οργανικό δεσμό με τις ρίζες μας. Να βιώνουμε στο σήμερα το μυστήριο της Αγάπης του Θεού, της ταπεινώσεως, της αυτοθυσίας, της αλληλεγγύης, της ειλικρινούς αγάπης προς όλους.
Για να ανταποκριθούν στον ιστορικό τους ρόλο οι Εκκλησίες και να συμβάλουν στην πνευματική πορεία της Ευρώπης, θα χρειασθεί πριν από όλα να είναι συνεπείς στον μυστηριακό-σωτηριολογικό τους χαρακτήρα. Να μην καταντήσουν σαν μερικά από τα πολλά NGO (Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς), όπως ορισμένοι θα προτιμούσαν. Η Εκκλησία πρέπει να είναι φανέρωση του μυστηρίου της οικονομίας του Θεού εν Χριστώ δια του Αγίου Πνεύματος. «Σώμα Χριστού», χώρος όπου τελεσιουργείται η μεταμόρφωση του ανθρώπου, η υπέρβαση της υπαρξιακής του αγωνίας, η ένωσή του με τον Θεό της αγάπης. Ευχαριστιακή κοινότητα πιστών, που βιώνει τη λύτρωση από τη φθορά, που απαντά στις βαθύτερες πνευματικές αναζητήσεις του ανθρώπου, που προσφέρει την πνευματική αναγέννηση, τη νοηματοδότηση της ανθρώπινης υπάρξεως˙ που βοηθεί τον άνθρωπο να αντιμετωπίζει τη ζωή και τον θάνατο με την πνοή και τη δύναμη της Αναστάσεως.
Γ΄
ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ
1. Οι χριστιανοί της Ευρώπης έχουν ιστορικό χρέος να συνεχίσουν να συμβάλλουν ουσιαστικά στη στήριξη των πνευματικών αξιών που γεννήθηκαν στους κόλπους τους και να εκφράζουν το βαθύτερο μήνυμά τους. Επισημαίνω μερικές βασικές από αυτές:
α. Τονισμός της αξιοπρεπείας του κάθε ανθρωπίνου προσώπου ως βασικού ανθρωπίνου δικαιώματος. Η αρχή αυτή, που αποτέλεσε το θεμέλιο της νομοθεσίας των ευρωπαϊκών κρατών, στηρίχθηκε σε ένα υποσυνείδητο, που διαμορφώθηκε από τη χριστιανική πίστη. Όπως επισημαίνει ο Μπερντιάγεφ, «Ο ανθρωπισμός, και συνεπώς η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, μπορεί να αναγεννηθεί μόνο από τα θρησκευτικά βάθη…. Η αξιοπρέπεια του προσώπου προϋποθέτει την ύπαρξη του Θεού» 16. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν αποτελεί μια αόριστη αστική υπερηφάνεια. Στηρίζεται στην πίστη ότι ο άνθρωπος είναι ιερό πρόσωπο, δημιούργημα του προσωπικού Θεού.
β. Συνέπεια της προηγουμένης αρχής είναι ο σεβασμός προς κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, ανεξαρτήτως καταγωγής, φύλου, παιδείας, θρησκευτικών πεποιθήσεων, καθώς και η διασφάλιση της ελευθερίας του. Η ελευθερία είναι μία από τις πιο κεντρικές ιδέες του Χριστιανισμού. Ο ελεύθερος Θεός έπλασε τον άνθρωπο ελεύθερο και γι΄αυτό υπεύθυνο για τις πράξεις του. Αξιοπρέπεια, ελευθερία και υπευθυνότητα αλληλοπεριχωρούνται. Σχετικά με την ατομική ελευθερία, όπως παρατηρεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, πρέπει «να λεχθεί ότι η ελευθερία μας δεν είναι μόνο προσωπική αλλά διαπροσωπική. Ως ανθρώπινα όντα δεν δυνάμεθα να είμεθα γνησίως ελεύθεροι μένοντας εν απομονώσει, αρνούμενοι τη σχέση μας με τους συνανθρώπους μας. Δυνάμεθα να είμεθα γνησίως ελεύθεροι εάν γίνωμεν μέρος μιας κοινότητος άλλων ελευθέρων προσώπων. Η ελευθερία δεν είναι μοναχική, είναι κοινωνική».
γ. Η βιβλική πίστη περί γάμου και οικογενείας διαμόρφωσε τις αρχές για τη μονογαμία, που αποτέλεσε το κύτταρο της ευρωπαϊκής κοινωνίας, και καθόρισε τις σχέσεις των δύο φύλων. Τόνισε και ενέπνευσε την πιστότητα και την προσωπική απάρνηση ως βασικό στοιχείο για την αντοχή του. Αν διαταραχθεί η βασική αυτή δομή, η κοινωνία οδηγείται στην παρακμή. Οι χριστιανοί της Ευρώπης έχουμε το δικαίωμα αλλά και το καθήκον να υπερασπισθούμε τις αλήθειες αυτές, στις οποίες στηρίχθηκε ό,τι πιο μεγαλειώδες και αγνό δημιούργησε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός 18.
δ. Κάθε πιστός χριστιανός οφείλει να είναι υπεύθυνος πολίτης της χώρας του και γενικότερα της Ευρώπης. Να κινείται με συνέπεια, εντιμότητα και δημιουργικότητα, να συμβάλλει στη διαμόρφωση της κοινωνίας προσώπων, ενισχύοντας την δικαιοσύνη, την ισότητα, την αλληλεγγύη σε επάλληλους κύκλους˙ αρχίζοντας από τον συγκεκριμένο λαό στον οποίον ανήκει, αγκαλιάζοντας όλους τους λαούς της Ευρώπης και επεκτείνοντας το ενδιαφέρον του για την επικράτηση των αξιών αυτών σε όλη τη γη.
ε. Σοβαρή επικαιρότητα αποκτά και το ασκητικό ήθος της λιτότητος και εγκράτειας, που ακραιφνέστερα έχει τονισθεί στην Ανατολική Χριστιανοσύνη. Η καλλιέργειά του μπορεί να συμβάλει ως ανάχωμα στον χείμαρρο του καταναλωτισμού, ο οποίος απειλεί να κατακλύσει τη ζωή μας με συσσώρευση αχρήστων πραγμάτων που προβάλλονται ως αναγκαία.
στ. Παρά την πρόοδο και τις πολλές εξελίξεις του δυτικού πολιτισμού, ορισμένα χαρακτηριστικά του ανθρώπου παραμένουν σταθερά στους αιώνες : Η πλεονεξία, η βία, η αλαζονεία, η υποκρισία, γενικά η αμαρτία. Ιδιαίτερα στην εποχή μας έχουν προστεθεί οι αναστατώσεις που φέρνουν στην ατομική και στην κοινωνική ζωή τα ναρκωτικά, το Aids, η αίσθηση μοναξιάς και κενού, η έλλειψη νοήματος στη ζωή. Ασφαλώς δε τα προβλήματα δεν τα λύνουν οι γενικόλογες ιδέες και η ξύλινη γλώσσα που επαναλαμβάνει μηχανικά λέξεις με ιερή σημασία. Ποιος θα μεταφέρει παλμό ζωής ; Χρειάζεται πίστη και ενθουσιασμός για την πορεία της Ευρώπης, πίστη στον άνθρωπο και το μέλλον του. Κρυστάλλινη πηγή αυτού του είδους πίστεως παραμένει η αλήθεια του Ευαγγελίου.
ζ. Η μεγαλειώδης όμως συμβολή της χριστιανικής πίστεως υπήρξε – και παραμένει εις το δινηνεκές – η αρχή της αγάπης, με το εύρος, το βάθος και το ύψος που δόθηκε στην έννοιά της. Μέσα σ΄αυτή, ιδιαίτερη σημασία έχει ο τονισμός της συγγνώμης. Η δυνατότητα συγχωρήσεως εξουδετερώνει αντιθέσεις και πολύμορφες έχθρες, για να οδηγήσει στην ουσιαστική συμφιλίωση ατόμων και λαών. Η έμπνευση που προσέφερε η χριστιανική πίστη σε εκατομμύρια πιστούς για τη βίωση της συγχωρητικότητος και της αγάπης είναι ιστορικά τεκμηριωμένα. Χωρίς αγάπη, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός χάνει την πνοή, τη δύναμη και την ομορφιά του.
Η αναζωογόνηση λοιπόν και όχι η περιθωριοποίηση της χριστιανικής πίστεως, η βίωση της ουσίας, της δυνάμεως και του κάλλους της θα βοηθήσουν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες να διατηρήσουν την ταυτότητά τους και να αναπτύξουν τις αξίες που αποτελούν τον πυρήνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, καθώς και τον δημιουργικό δυναμισμό τους.
2. Για να βρισκόμαστε οι χριστιανοί στην πνευματική εμπροσθοφυλακή της σύγχρονης Ευρώπης, οφείλουμε να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και σε μερικά γενικότερα κρίσιμα προβλήματα
α. Επιβάλλεται να αντισταθούμε στη χρησιμοποίηση της θρησκείας για πολεμικές συγκρούσεις, καθώς και για τη στήριξη και τόνωση της τρομοκρατίας. Στην εποχή μας, οι θρησκείες εξακολουθούν να έχουν επιρροή, αλλά βεβαίως δεν καθορίζουν τις αποφάσεις των πολιτικών ηγετών και των οικονομικών παραγόντων. Οι τελευταίες λαμβάνονται βάσει άλλων κριτηρίων και συμφερόντων. Συγχρόνως όμως, ηγετικά χείλη των αντιμαχομένων χρησιμοποιούν τη θρησκευτική ορολογία επικαλούμενοι τον Θεό. Η θρησκευτική λοιπόν συνείδηση καλείται να αντισταθεί, ώστε να μείνει το θρησκευτικό συναίσθημα στον ιερό ρόλο του : την ειρήνευση, την καταλλαγή, τη συγγνώμη, την επούλωση των τραυμάτων.
β. Στον προηγούμενο αιώνα, τον ρόλο του πρωταγωνιστού για την κοινωνική δικαιοσύνη και του υπερασπιστού των φτωχών είχε κατεξοχήν αναλάβει το κομμουνιστικό κίνημα βασισμένο σε αθεϊστικές προϋποθέσεις. Στον αιώνα μας, βλέπουμε να διεκδικούν έναν τέτοιο πρωταγωνιστικό ρόλο προστασίας και υπερασπίσεως των φτωχών ορισμένες Ισλαμικές ομάδες. Θα είναι ένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα να επιτρέψουμε και στον αιώνα μας ο χριστιανικός κόσμος να σταθεί αδιάφορος στο θέμα της φτώχειας και οι χριστιανοί να συμμαχούν κυρίως με τα στρώματα των πλουσίων και των κραταιών, αδιαφορώντας για τα εκατομμύρια των συνανθρώπων, μας, στην Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο όπου ζουν (ή, ακριβέστερα αργοπεθαίνουν) κάτω από το όριο της φτώχειας. Όπως χαρακτηριστικά παρετήρησε πρόσφατα ο Μοχάμαντ Γιούνους (Νόμπελ Ειρήνης του 2006), το 60% των κατοίκων της γης ζει μόνο με το 6% των πόρων της 19. Η παρουσία της Εκκλησίας οφείλει να είναι αδιάκοπα προφητική και κριτική στα διάφορα φαινόμενα αναλγησίας απέναντι στην εξαθλίωση. Με θυσιαστική άσκηση της διακονίας της, δίνοντας το παράδειγμα με ζωή λιτότητος και εγκρατείας.
γ. Οι πνευματικές αρχές, στις οποίες θεμελιώθηκε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, έχουν πανανθρώπινη εμβέλεια. Η νέα Ευρώπη δεν δικαιούται να κλεισθεί στον εαυτό της ή να ενεργεί με βάση τα εκάστοτε δικά της συμφέροντα. Είχε και έχει οικουμενική ευθύνη. Το οικουμενικό αυτό όραμα, άμεση συνέπεια της χριστιανικής συνειδήσεως, αποτελεί μια αναμφισβήτητη πνευματική ευρωπαϊκή αξία. Η Ευρώπη, που στον προηγούμενο αιώνα αντιμετώπισε υπεροπτικά και ωφελιμιστικά τους λαούς άλλων ηπείρων, είναι καιρός να συγκροτήσει την οικουμενική συνείδηση και σκέψη της για να εκτελέσει το χρέος της στην ανθρωπότητα, ιδίως σε ό,τι αφορά στην εξασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης και δικαιοσύνης.
Οι χριστιανοί της Ευρώπης οφείλουν να λαμβάνουν πρωτοποριακές πρωτοβουλίες σε παγκόσμια προβλήματα και να πρωτοστατούν στον αγώνα για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, για την ειρήνη απανταχού της γης. Οραματιζόμαστε μια Ευρώπη, η οποία – εμπνεόμενη από τα χριστιανικά ιδανικά του σεβασμού προς την αξία του κάθε ανθρώπου, της ελευθερίας και της αγάπης – θα αγωνίζεται για την ορθή εξέλιξη της παγκοσμιοποιήσεως˙ ώστε, αντί μιας διαδικασίας που μετατρέπει λαούς και ανθρώπους σε άψυχο υλικό, χρήσιμο για την οικονομική και πολιτική εκμετάλλευση μιας ανώνυμης ολιγαρχίας, να προχωρήσουμε σε μια παγκοσμιοποίηση δικαιοσύνης και αλληλεγγύης.
δ. Κύκλοι οι οποίοι επιδιώκουν να υποτιμήσουν τη συμβολή της χριστιανικής πίστεως στην Ευρώπη επικαλούνται συχνά την απόλυτη κυριαρχία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Ορισμένοι μάλιστα υποστηρίζουν ότι αυτές συγκρούονται με την πίστη. Η χριστιανική πίστη, μέσα στα πλαίσια του γενικού σεβασμού της ελευθερίας του ανθρωπίνου προσώπου, αποδέχεται και την ελευθερία για αυθεντικότερη γνώση. Ειδικότερα, η Ορθόδοξη Εκκλησία, έχει αποφύγει να επιζητεί να κηδεμονεύσει την εξέλιξη της επιστημονικής προσπαθείας, να σπεύδει να λαμβάνει θέση για κάθε εμφανιζόμενο νέο επιστημονικό ερώτημα, όπως είχαν την τάση να κάνουν ορισμένες Εκκλησίες στη Δύση. Για την Ορθόδοξη συνείδηση η ελευθερία της έρευνας αποτελεί θεόσδοτο δώρο στον άνθρωπο.
Ευτυχώς, στην Ανατολική παράδοση έχει αποφευχθεί κατά το δυνατόν κάθε σύγκρουση μεταξύ επιστήμης και θεολογίας, λόγω της διπλής μεθοδολογίας των Ορθοδόξων Πατέρων, η οποία θεμελιούται στην οντολογική διάκριση μεταξύ κτιστού και ακτίστου. Συγχρόνως όμως με αυτή την κατάφαση, η χριστιανική σκέψη επισημαίνει : πρώτον, τους κινδύνους που κρύβονται πίσω από ορισμένα επιστημονικά επιτεύγματα˙ δεύτερον, τα όρια της ανθρωπίνης γνώσεως˙ και τρίτον, την ύπαρξη μιας άλλης «γνώσεως». Αν υπογραμμίζουμε τον σεβασμό στην ελευθερία και την αξία της επιστημονικής έρευνας, στην επόμενη φάση της εφαρμογής και της χρησιμοποιήσεως της νέας γνώσεως, με τον ίδιο και μεγαλύτερο ενθουσιασμό τονίζουμε τη σημασία και την αξία μιας άλλης κατηγορίας υπαρκτικής, της Αγάπης. Αυτή δεν υπάγεται άμεσα στο επιστημονικό πεδίο, αποδεικνύεται όμως πολλαπλά απαραίτητη για την ορθή οριοθέτηση της ελευθερίας και την αξιοποίηση των καρπών της επιστήμης, με τον περιορισμό του εγωκεντρισμού και την ουσιαστική κοινωνία με τον συνάνθρωπο, την τελική ενότητα αλήθειας, κάλλους και αγάπης20.
Αγαπητοί μου,
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνος, ο Oswald Spengler υποστήριξε 21 ότι υπάρχει μια φυσική ιστορική εξέλιξη των μεγάλων πολιτισμών, γέννηση, ανάπτυξη, ανθοφορία, καρποφορία και γήρανση, με κατάληξη τον θάνατο. Η άποψή του ήταν ότι ο Δυτικός πολιτισμός έχει φθάσει στην τελική αυτή φάση. Αντίθετα προς αυτή την άποψη ορθώθηκαν πολλές φωνές, μεταξύ των οποίων διακρίνεται του Arnold Toynbee 22. Ο τελευταίος επισημαίνει τη διαφορά μεταξύ υλικής και τεχνολογικής προόδου αφενός, και της γνησίας προόδου αφετέρου, την οποία ονομάζει spiritualization («πνευματοποίηση»). Βλέπει τις ρίζες της κρίσεως του Δυτικού κόσμου στην απομάκρυνση από το θρησκευτικό βίωμα και στην υιοθέτηση μιας λατρείας της τεχνολογίας, του έθνους, της στρατοκρατίας. Και ταυτίζει την κρίση με την εκκοσμίκευση. Ως θεραπευτική αγωγή θεωρείται η επανενδυνάμωση του θρησκευτικού στοιχείου. Στην αντίληψη περί βιολογικής παρακμής αντιτάσσει τη βουλητική θέση που βασίζεται στο σφρίγος και τη ζωτικότητα των δημιουργικών μειονοτήτων και των διακεκριμένων προσωπικοτήτων.
Τέτοιες προσωπικότητες καλούνται να προσφέρουν στην Ευρώπη από τις τάξεις τους οι χριστιανοί : ανθρώπους πίστεως, ακέραιους, υπεύθυνους, ελεύθερους από την πλεονεξία και την υποκρισία, ελεύθερους από τις συμβατικότητες και τις φοβίες του αιώνος τούτου, ανιδιοτελείς, με πνεύμα θυσίας, που πιστεύουν και αγωνίζονται για την πανευρωπαϊκή και παγκόσμια ειρήνη, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη και πρόοδο.
Έτσι, διαμορφώνονται οι δημιουργικές μειονότητες, που θα βοηθήσουν την Ευρώπη να ανακαλύψει και να αναπτύξει τα καλύτερα στοιχεία της κληρονομιάς της και να προχωρήσει σε μία νέα πνευματική ακμή.
1 G. Davie, Religion in Modern Europe. A Memory Mutates, Oxford University Press, Oxford 2000. R. Remond, Religion and Society in Modern Europe, Oxford 1999. G. Vincent and J.P. Willaine, Religions et transformation en Europe, Presses Universitaires, Strasbourg 1993.
2 Aναλυτικότερα, Α. Yannoulatos, «Emerging perspectives on the Relations of Christians to Peoples of Other Faiths», International Review of Mission 77 (1988), pp. 332-346. Αναστάσιος (Γιαννουλάτος), «Σχέσεις της Ορθοδοξίας με τις άλλες θρησκείες», Ζωντανή Ορθοδοξία στον σύγχρονο κόσμο, επιμέλεια Α. Walker και Κ. Καρρά, Εστία, Αθήνα 2001, σελ. 43-62, 260-262.
3 Σημειώνω χαρακτηριστικά τα λόγια ενός από τους συντηρητικούς θεολόγους της Ορθοδόξου Εκκλησίας, του Καθηγητού και Ακαδημαϊκού Ιωάννου Καρμίρη σε μια από τις τελευταίες του ομιλίες στην Ακαδημία Αθηνών («Η παγκοσμιότης της εν Χριστώ σωτηρίας»): «Ου μόνον οι χριστιανοί αλλά δύνανται να γίνωνται και οι μη χριστιανοί, οι άπιστοι ή τα έθνη «συγκληρονόμα και σύσσωμα και συμμέτοχα της επαγγελίας εν Χριστώ Ιησού» (Εφες. 3:6) δια της Εκκλησίας εις την οποίαν δύνανται να ανήκωσι αοράτως και οι εθνικοί, οι ετερόδοξοι, επί τη βάσει και δυνάμει της εαυτών πίστεως και της χορηγουμένης αυτοίς δωρεάν υπό του Θεού σωτηρίου χάριτος των εχουσών οιονεί εκκλησιαστικόν χαρακτήρα» – Ι.Ν. Καρμίρη, «Η παγκοσμιότης της εν Χριστώ σωτηρίας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, έτος 1980, τόμ. 55, Αθήναι 1981, σελ. 261-289. Του αυτού, «Η σωτηρία των εκτός της Εκκλησίας ανθρώπων του Θεού», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, έτος 1981, τόμ. 56, Αθήναι 1982, σελ. 391-434.
4 «Μήνυμα αγάπης χωρίς διακρίσεις στέλνουν οι προκαθήμενοι των Ορθοδόξων Εκκλησιών από τα Ιεροσόλυμα», εφημ. Καθημερινή 8-1-2000, Ελευθεροτυπία 8-1-2000.
5 A Handbook of Churches and Councils. Profiles of Ecumenical Relationship (compiled by H. van Beek), WCC, Geneva 2006, p. 361.
6 G. Davie, μν. εργ.,.σ. 9-10.
7 A Handbook of Churches and Councils (βλ. σημ. 8), σ. 455.
8 G. Davie, μν. εργ., σ. 10.
9 Ρουμανία 94% – A Handbook of Churches and Councils, σελ. 437. Ελλάς 95%, A Handbook of Churches and Councils, σ. 401.
10 I. Alfeyef, Orthodox Witness Today, WCC Geneva 2006. Πρβλ. Α Dierkens (ed.), Pluralisme religieux et laïcité dans l’ Union européenne, éd. Université de Bruxelles, Bruxelles 1994.
11 Aναστασίου (Γιαννουλάτου), «Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στην Ευρώπη σήμερα. Η συμβολή τους στην ανάπτυξη κοινώς αποδεκτών αξιών «, Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 76, τεύχ. β΄ (201), σελ. 581-594.
12 Ch. Townshend, Terrorism. A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford 2002. Eλλην. Μετάφρ. Σ. Ρέντα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ. 127.
13 Π.χ. Πρόσφατη Ανακοίνωση των Μονών του Αγίου Όρους για τις ως άνω κινήσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου και Εκκλησίας Ελλάδος με το Βατικανό. – Εφημ. Ελεύθερος. 4-1-2007.
14 Βλ. άρθρα διαφόρων, Ορθόδοξη Θεολογία και Οικουμενικός Διάλογος (επιμ. Π. Βασιλειάδη), Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005.
15 Γ. Θεοτοκάς, Ελεύθερο πνεύμα, Εστία, Αθήνα 1988, σ. 8-9.
16 N. Berdyaev, «Puti Gumanisma», Istina i. Otkrovenie, St. Petersburg 1996, p. 194: παρά I. Alfeyef, μνημ. εργ. σελ. 237.
17 Speech of His All Holiness The Ecumenical Patriarch Bartholomew at the London School of Economics (LSE) for the London Hellenic Society, «The Role of Religion in a changing Europe» (3rd November 2005), http.www.ec.patr.gr.
18 Joseph Cardinal Ratzinger (Pope Benedict XVI), Values in a Time of Upheaval, Crossroad, New York, Ignatius Press, San Francisco 2006, σ. 148.
19 Συνέδριο του Εθνικού Κόμματος του Κογκρέσου της Ινδίας, με θέμα «Ενδυνάμωση της Πολιτικής για την Ειρήνη και τη Μη Βία» (Ιανουάριος 2007).
20 Βλ. Περισσότερα Αναστασίου Γιαννουλάτου, «Η Ορθοδοξία προ της ραγδαίας εξελίξεως των θετικών επιστημών», Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο : «Επιστήμη, τεχνολογίες αιχμής και Ορθοδοξία», 4 έως 8-10.2000, Αθήνα 2002, σ. 33-43.
21 Der Untergang des Abendlandes, 2 Τόμοι, 1η έκδ. Μόναχο 1918-22. Βλ. Μνημ. έργον σε σημ. 18, σ. 140-141.
22 A. J. Toynbee, A Study of History, abridged ed., Oxford 1987.