Η εξεταζόμενη Έκθεση του ΕΚ καταλαμβάνει έκταση 18 σελίδων, ενώ ως προς τη δομή της περιλαμβάνει τρία διακριτά μέρη. Το πρώτο (σελίδες 1-6) αφορά έγγραφα, γεγονότα και στοιχεία στα οποία βασίζεται το έγγραφο, το δεύτερο (σελίδες 6-17) αφορά τη «Γενική αξιολόγηση και τελευταίες εξελίξεις» και το τρίτο (σελίδες 17-18) την «Περαιτέρω πορεία για τις σχέσεις ΕΕ-Τουρκίας». Το γενικότερο δε συμπέρασμα της Έκθεσης όσον αφορά την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) συνοψίζεται στη διαπίστωση ότι:

«[…] ελλείψει δραστικής αλλαγής πορείας από την τουρκική κυβέρνηση, η διαδικασία ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ δεν μπορεί να συνεχιστεί υπό τις παρούσες συνθήκες […]» [3].

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η Τουρκία είχε υποβάλλει αίτηση ένταξης στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα το 1987, ενώ η υποψηφιότητά της αναγνωρίστηκε 12 χρόνια αργότερα κατά τη Σύνοδο Κορυφής στο Ελσίνκι το 1999 και οι ενταξιακές της διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν το 2005, έπειτα από σχετική απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου το 2004 [4]. Για να μπορέσει ωστόσο η Τουρκία να καταστεί πλήρες μέλος της ΕΕ, θα πρέπει να σέβεται τις κοινές αξίες των κρατών-μελών της ΕΕ και να δεσμεύεται να τις προάγει, [5] αλλά και να πληροί συγκεκριμένα κριτήρια προσχώρησης, γνωστά και ως «Κριτήρια της Κοπεγχάγης» [6]. Σύμφωνα όμως με την τελευταία αξιολόγηση, η κατάσταση που επικρατεί στην Τουρκία όσον αφορά τα εν λόγω κριτήρια είναι εξαιρετικά δυσχερής [7].

Ένα από τα κύρια σημεία της Έκθεσης του ΕΚ αφορά την ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, η οποία είχε υποβάλλει σχετικό αίτημα μαζί με τη Φινλανδία στις 18 Μαΐου 2022 [8]. Η Τουρκία, αν και επικύρωσε τα σχετικά πρωτόκολλα ένταξης της Φινλανδίας αρνήθηκε να πράξει το ίδιο και για τη Σουηδία, προφασιζόμενη ότι υποθάλπει τρομοκρατικές οργανώσεις. Έπειτα από παρέμβαση του Γενικού Γραμματέα του ΝΑΤΟ και την υπογραφή Μνημονίου στις 28 Ιουνίου 2022, η Τουρκία συμφώνησε να προχωρήσει τη διαδικασία. Στις αρχές του 2023 ωστόσο αρνήθηκε και πάλι να τα επικυρώσει λόγω επεισοδίων εξτρεμιστών που σημειώθηκαν στη Σουηδία [9].

Επιπλέον, λίγο πριν τη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ για το 2023, ο Τούρκος Πρόεδρος είχε δηλώσει ότι για να δεχτεί την είσοδο της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, θα πρέπει πρώτα να «ανοίξει ο δρόμος» για την είσοδο της Τουρκίας στην ΕΕ [10]. Στην Έκθεση του ΕΚ ωστόσο επισημαίνεται –αφήνοντας αιχμές ότι η Τουρκία εξυπηρετεί ρωσικά συμφέροντα και αμφισβητώντας την αξιοπιστία της λόγω έλλειψης χρονοδιαγράμματος για την επικύρωση αλλά και επειδή δεν εφαρμόζει της κυρώσεις της ΕΕ ως προς τη Ρωσία έχοντας μάλιστα διπλασιάσει τις εμπορικές σχέσεις με τη δεύτερη– ότι:

«[…] η διαδικασία ένταξης μιας χώρας στο ΝΑΤΟ δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να συνδεθεί με τη διαδικασία ένταξης μιας άλλης χώρας στην ΕΕ […]».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι αναφορές της Έκθεσης σχετικά με την έλλειψη σεβασμού ως προς το διεθνές δίκαιο. Αν και το ΕΚ αναγνωρίζει ότι μετά τους πρόσφατους σεισμούς που σημειώθηκαν στην Τουρκία υπήρξε μία αποκλιμάκωση της έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο, καλεί την Τουρκία να σέβεται την κυριαρχία και τα κυριαρχικά δικαιώματα όλων κρατών, εκφράζοντας την στήριξη τόσο προς την Ελλάδα, όσο και προς την Κυπριακή Δημοκρατία. Πιο συγκεκριμένα, καταδικάζει την υπογραφή του Τουρκολυβικού Μνημονίου το οποίο χαρακτηρίζει παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου, ζητώντας από την Τουρκία να απέχει από παράνομες ενέργειες και αναφέρει ότι:

«[…] εκφράζει βαθιά ανησυχία για το γεγονός ότι η Τουρκία εξακολουθεί να διατηρεί επίσημη απειλή πολέμου κατά της Ελλάδας (casus belli), σε περίπτωση που η τελευταία ασκήσει το νόμιμο δικαίωμά της να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια στο Αιγαίο Πέλαγος […]».

Στην Έκθεση τονίζεται και η έλλειψη σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα και τις μειονότητες εκ μέρους της Τουρκίας. Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται στην ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων του ελληνορθόδοξου πληθυσμού στην Ίμβρο και Τένεδο, σεβασμού του μνημείου της Αγίας Σοφίας και του θεσμού του Οικουμενικού Πατριάρχη, αλλά και επαναλειτουργίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Το έγγραφο αναφέρει επίσης ότι:

«[…] καταδικάζει τις επανειλημμένες προσπάθειες της Τουρκίας να εκφοβίσει και να φιμώσει Τουρκοκύπριους δημοσιογράφους και προοδευτικούς πολίτες στην τουρκοκυπριακή κοινότητα, παραβιάζοντας έτσι το δικαίωμά τους στην ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης· […]».

Όσον αφορά την παράνομη κατοχή του βόρειου τμήματος της Κυπριακής Δημοκρατίας, καταδικάζει τις παράνομες κατασκευαστικές εργασίες και τις επιθέσεις κατά των δυνάμεων του ΟΗΕ που σημειώθηκαν στο χωριό Πύλα στις 18 Αυγούστου 2023, ενώ αναφέρει ότι η Τουρκία εξακολουθεί να παραβιάζει τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφάλειας του ΟΗΕ και ότι το ΕΚ επιθυμεί μία δικοινοτική, διζωνική ομοσπονδία σύμφωνα με τις αποφάσεις του ΟΗΕ επισημαίνοντας ότι:

«[…] εκφράζει αποδοκιμασία για το γεγονός ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει εγκαταλείψει τη συμφωνηθείσα βάση για μια λύση και το πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών, υποστηρίζοντας μόνη της τη λύση των δύο κρατών στην Κύπρο· καλεί την Τουρκία να εγκαταλείψει αυτήν την απαράδεκτη πρόταση για λύση δύο κρατών· καταδικάζει απερίφραστα κάθε ενέργεια διευκόλυνσης ή στήριξης με οποιονδήποτε τρόπο της διεθνούς αναγνώρισης της παράνομης αποσχιστικής οντότητας στην Κύπρο […]».

Μερικά ακόμα σημεία ιδιαίτερης προσοχής αφορούν τη μη εφαρμογή αρκετών αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), το γεγονός ότι η Τουρκία το 2023 κατέλαβε την 165η θέση μεταξύ 180 χωρών στον Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου, ότι οι εκλογές στην Τουρκία δεν διεξήχθησαν υπό πλήρεις δημοκρατικές διαδικασίες, και ότι η Τουρκία δεν τηρεί τις δέουσες διαδικασίες όσον αφορά τη μεταχείριση των προσφύγων. Η γενικότερη διαπίστωση του ΕΚ όσον αφορά τις σχέσεις της Τουρκίας με την ΕΕ είναι πως:

«[…] η Τουρκία απομακρύνεται σταδιακά αλλά σταθερά από τις αξίες και το κανονιστικό πλαίσιο της ΕΕ εδώ και αρκετά χρόνια, γεγονός που δείχνει μια άκρως ανησυχητική και επιδεινούμενη τάση, όπως καταδεικνύεται από τον αυξανόμενο αριθμό νόμων και μέτρων που περιορίζουν το κράτος δικαίου, τις θεμελιώδεις ελευθερίες, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες, καθώς και από τις ενέργειές της που αντιβαίνουν στο διεθνές δίκαιο και στις σχέσεις καλής γειτονίας».

Όσον αφορά τις θετικές διαπιστώσεις για την Τουρκία, αυτές αφορούν τη διευκόλυνση των συνομιλιών μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας, τη διαμεσολάβηση και διατήρηση της πρωτοβουλίας για τα σιτηρά στον Εύξεινο Πόντο, την εξομάλυνση των σχέσεων με την Αρμενία, την Αίγυπτο, το Ισραήλ και τα κράτη του Κόλπου, το γεγονός ότι η Τουρκία φιλοξενεί το μεγαλύτερο προσφυγικό πληθυσμό στον κόσμο (περίπου 4.000.000), τη συμμετοχή της Τουρκίας στις διασκέψεις κορυφής της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, την επικύρωση της Συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα, την καταδίκη της Ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία στο πλαίσιο του ΟΗΕ, και τη φιλοευρωπαϊκή στάση της πλειοψηφίας της τουρκικής κοινωνίας, επισημαίνοντας ότι η Τουρκία είναι ο 6ος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της ΕΕ.

Παρά το γεγονός όμως ότι με την παρούσα Έκθεση το ΕΚ επί της ουσίας «κλείνει την πόρτα της ένταξης» στην Τουρκία, όχι μόνο δεν κλείνει την αντίστοιχη πόρτα της υπάρχουσας τελωνειακής ένωσης –η οποία εξασφαλίζει στην Τουρκία σημαντική χρηματοδότηση και προνομιακές συναλλαγές– αλλά δηλώνει σαφώς ότι η ΕΕ επιθυμεί την αναβάθμιση της τελωνειακής ένωσης, υπό την προϋπόθεση της εφαρμογής των οικονομικών δεσμεύσεων που έχει αναλάβει η Τουρκία. Τονίζεται δε ότι:

«[…] η Τουρκία είναι χώρα στρατηγικής σημασίας από πολιτική, οικονομική και ενεργειακή άποψη και στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής, βασικός εταίρος για τη σταθερότητα της ευρύτερης περιοχής και σημαντικός σύμμαχος, μεταξύ άλλων εντός του ΝΑΤΟ […]».

Στο σημείο αυτό προκύπτει το ακόλουθο εύλογο ερώτημα: Πως μπορεί η Ελλάδα να αξιοποιήσει τα στοιχεία και τις διαπιστώσεις του εν λόγω εγγράφου προς όφελός της; Το κρίσιμο αυτό ερώτημα αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σημασία αν εξεταστεί υπό το πρίσμα της επικείμενης συνάντησης του Έλληνα Πρωθυπουργού με τον Τούρκο Πρόεδρο στις 20 Σεπτεμβρίου 2023 στη Νέα Υόρκη. Η εν λόγω συνάντηση πραγματοποιείται στο πλαίσιο της επανέναρξης του διαλόγου μεταξύ των δύο κρατών μετά την πρόσφατη συνάντηση των δύο ηγετών στη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Vilinius της Λιθουανίας [11]. Σε τηλεοπτική συνέντευξή του μάλιστα, ο Έλληνας Πρωθυπουργός δήλωσε ότι:

«[…] Ο μεγάλος στόχος δεν το έχω κρύψει ποτέ είναι να λύσουμε τον πυρήνα της διαφοράς. Και αναφέρομαι στήν διαφορά, διότι η μεγάλη μας διαφορά με την Τουρκία εξακολουθεί να είναι η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδος, στο Αιγαίο και σε Ανατολική Μεσόγειο […] εφόσον καταφέρουμε να συμφωνήσουμε να πάμε στη Χάγη, ώστε το Διεθνές Δικαστήριο να επιληφθεί αυτής της μεγάλης εκκρεμότητας […] Οποιαδήποτε συμφωνία αυτού του τύπου μπορεί ενδεχομένως, ναι, να συνεπάγεται και κάποιες υποχωρήσεις από κάποιες θέσεις οι οποίες μπορούν να αποτελούν την αφετηρία μιας διαπραγμάτευσης. […] Θα τη λύσουμε με όρους οι οποίοι θα είναι προφανώς συμβατοί με την υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων […]» [12].

Η προαναφερθείσα δήλωση του Έλληνα Πρωθυπουργού περί υποχωρήσεων προκάλεσε αντιδράσεις ως προς το είδος των ενδεχόμενων υποχωρήσεων, ενώ ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών διευκρίνισε στη Βουλή ότι οι υποχωρήσεις στις οποίες αναφέρθηκε ο Πρωθυπουργός δεν αφορούν θέματα κυριαρχίας [13]. Τι θα πρέπει επομένως να έχουμε υπόψιν μας με βάση την Έκθεση του ΕΚ σε σχέση με τις διερευνητικές επαφές της χώρας μας με την Τουρκία και το ενδεχόμενο προσφυγής στη Χάγη;

Πρώτον, η Ελλάδα δεν μπορεί να εμπιστευτεί μία χώρα όπως η Τουρκία, η οποία κατά κοινή ομολογία και με την επιβεβαίωση επίσημων θεσμικών εγγράφων, αγνοεί επανειλημμένως το διεθνές δίκαιο, δεν σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και χρησιμοποιεί «τακτικές εκβιασμού» προκειμένου να επιτύχει τους στόχους της εξωτερικής της πολιτικής. Δεν μπορούμε δηλαδή να είμαστε σίγουροι ότι η Τουρκία θα σεβαστεί την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου.

Συν τοις άλλοις, για την Τουρκία η διαφορά δεν είναι μόνο μία, δηλαδή η οριοθέτηση της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) και υφαλοκρηπίδας αλλά μία πληθώρα ζητημάτων όπως η αποστρατιωτικοποίηση νήσων, επομένως θα δεχτεί δύσκολα μία προσφυγή με μοναδικό ζήτημα τη διευθέτηση της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών.

Τρίτον, αν η Τουρκία επιθυμεί πραγματικά την εξομάλυνση των σχέσεών της με την Ελλάδα, θα πρέπει να άρει το casus belli με το οποίο απειλεί την Ελλάδα από το 1995, να αποσύρει τα στρατεύματα κατοχής που διατηρεί στην Κυπριακή Δημοκρατία, και να σταματήσει κάθε δραστηριότητα που αντίκειται στις προβλέψεις του Διεθνούς Δικαίου.

Τέταρτον, η Τουρκία ενδέχεται –όπως έχει κάνει άλλωστε και κατά το παρελθόν– να ασκήσει πίεση στην Ελλάδα και στην ΕΕ εργαλειοποιώντας το μεταναστευτικό, ώστε να αποκομίσει σημαντικά (οικονομικά κυρίως) οφέλη από την τελευταία. Αυτό εξάλλου συμπεραίνεται και από τη δέσμευση της ΕΕ να στηρίξει περαιτέρω τους πρόσφυγες στην Τουρκία. Η Τουρκία μπορεί επομένως να υποχωρήσει σε κάποιες από τις θέσεις της μόνο εάν λάβει σημαντικά οικονομικά ανταλλάγματα.

Πέμπτον, η Τουρκία εξαρτάται οικονομικά σε σημαντικό βαθμό από την ΕΕ καθώς η τελευταία είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Τουρκίας. Η άσκηση πίεσης επομένως από την Τουρκία στην ΕΕ έχει συγκεκριμένα όρια, καθώς ενδεχόμενη διακοπή των εμπορικών σχέσεων των δύο μερών θα έχει καταστροφικές συνέπειες για την πρώτη. Εξάλλου, η ΕΕ έχει επιβάλλει περιοριστικά μέτρα (κυρώσεις) στην Τουρκία από το 2019 λόγω των παράνομων γεωτρήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο, [14] τα οποία παρέτεινε μέχρι τις 12 Νοεμβρίου 2023.16 Η Ελλάδα επομένως μπορεί να χρησιμοποιήσει τη συμμετοχή της στην ΕΕ για την άσκηση πίεσης στην Τουρκία.

Τέλος, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι και η Τουρκία αποτελεί σημαντικό εταίρο για την ΕΕ, το οποίο συνεπάγεται ότι η τελευταία δεν πρόκειται να «εγκαταλείψει» την

Τουρκία, αλλά θα επιδιώκει τη διατήρηση των οικονομικών και εμπορικών τους σχέσεων. Τα μέτρα επομένως που θα ληφθούν κατά της Τουρκίας δεν θα πρέπει να τη φέρουν σε σημείο κατάρρευσης, γεγονός που μπορεί να την οδηγήσει στη σφαίρα επιρροής κάποιου άλλου διεθνή δρώντα, αλλά να «κρούσουν των κώδωνα του κινδύνου» ώστε να οδηγήσουν στη συμμόρφωσή της. Όπως αναφέρει εξάλλου ο γνωστός Κινέζος στρατηγιστής Sun Tzu στο έργο με τίτλο η Τέχνη του Πολέμου:

«Όταν περικυκλώνεις έναν εχθρό, άφηνέ του μια διέξοδο φυγής. Δεν πρέπει να πιέζεις πολύ ένα απελπισμένο στρατό».

Παραπομπές: 

[1] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Έκθεση της Επιτροπής του 2022 για την Τουρκία». P9_TA(2023)0320. 13 Σεπτεμβρίου 2023. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2023-0320_EL.pdf (14/09/2023).

[2] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Το Κοινοβούλιο καλεί ΕΕ και Τουρκία να αναζητήσουν εναλλακτικούς τρόπους συνεργασίας». Δελτίο Τύπου 20230911IPR04914. 13 Σεπτεμβρίου 2023. https://www.europarl.europa.eu/pdfs/news/expert/2023/9/press_release/20230911IPR04914/20230911IPR04914_el.pdf (14/09/2023).

[3] Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. «Έκθεση της Επιτροπής του 2022 για την Τουρκία». σ. 17.

[4] Κουκάκης Γεώργιος. «Η πορεία ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (1999-2022)». Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ). 08 Μαρτίου 2023. σ. 3. https://kedisa.gr/i-poreia-entaksis-tis-tourkias-stin-evropaiki-enosi-1999-2022/ (14/09/2023).

[5] EUR-Lex. «Διαδικασία προσχώρησης στην ΕΕ». χ.η. https://eur-lex.europa.eu/EL/legal-content/glossary/accession-process-to-the-eu.html (14/09/2023).

[6] EUR-Lex. «Κριτήρια προσχώρησης (κριτήρια της Κοπεγχάγης)». χ.η. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=LEGISSUM%3Aaccession_criteria_copenhague (14/09/2023).

[7] European Commission. «Türkiye 2022 Report [SWD(2022) 333 final]». 12 October 2022. https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/T%C3%BCrkiye%20Report%202022.pdf (14/09/2023).

[8] North Atlantic Treaty Organization. «Finland and Sweden submit applications to join NATO». 18 May 2022. https://www.nato.int/cps/en/natohq/news_195468.htm (14/09/2023).

[9] Κουκάκης Γεώργιος. «Η ένταξη της Φινλανδίας στο ΝΑΤΟ και το μέλλον της υποψηφιότητας της Σουηδίας». Κέντρο Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ). 06 Απριλίου 2023. σσ.3-4. https://kedisa.gr/i-entaksi-tis-finlandias-sto-nato-kai-to-mellon-tis-ypopsifiotitas-tis-souidias/ (14/09/2023).

[10] Hande Atay Alam & Christian Edwards. «Erdogan links Sweden’s NATO bid to Turkey joining the EU». CNN World. 10 July 2023. https://edition.cnn.com/2023/07/10/europe/erdogan-turkey-nato-eu-sweden-intl/index.html (14/09/2023).

[11] Πρωθυπουργός. «Ανακοίνωση για τη συνάντηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και του Πρόεδρου της Τουρκίας Recep Tayyip Erdogan».12 Ιουλίου 2023. https://www.primeminister.gr/2023/07/12/32163 (14/09/2023).

[12] ΣΚΑΪ. «Συνέντευξη του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στον ΣΚΑΪ». 13 Ιουλίου 2023. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=oox7x204QNY (14/09/2023).

[13] Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «ΑΠΟΦΑΣΗ (ΚΕΠΠΑ) 2019/1894 ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 11ης Νοεμβρίου 2019 σχετικά με περιοριστικά μέτρα λόγω των παράνομων γεωτρήσεων της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο». 12 Νοεμβρίου 2019. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019D1894&from=EN (14/09/2023).

[14] Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «ΑΠΟΦΑΣΗ (ΚΕΠΠΑ) 2022/2186 ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 8ης Νοεμβρίου 2022 για την τροποποίηση της απόφασης (ΚΕΠΠΑ) 2019/1894 σχετικά με περιοριστικά μέτρα λόγω των παράνομων γεωτρήσεων της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο». 9 Νοεμβρίου 2022. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32022D2186 (14/09/2023). Δήλωση γνωστοποίησης: Η γνώμη που διατυπώνεται σε αυτό το κείμενο εκφράζει τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα και σε καμία περίπτωση δεν αντικατοπτρίζει την επίσημη θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης ή του Ελληνικού Στρατού.

* O Γιώργος Κουκάκης είναι Aντισυνταγματάρχης (ΠΖ), Διεθνολόγος, Ερευνητής στο ΚΕΔΙΣΑ.