 |
| “Το κρυφό σχολειό”. Ν. Γύζης |
Η Ελληνική Επανάσταση κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κηρύσσεται στις 25 Μαρτίου 1821 από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό σε ιδιαίτερα δυσχερείς συνθήκες, κυρίως έπειτα από τις πολύ σκληρές αποφάσεις της Ιερής Συμμαχίας μετά το Συνέδριο της Βιέννης το 1815. Πολιτικά, καμιά μεγάλη δύναμη δεν ήθελε την εξέγερση των Ελλήνων γιατί θα ενίσχυε τις κοινωνικές εξεγέρσεις στην Ευρώπη που εκείνη την εποχή ήταν σε έξαρση. Μετά, η κάθε χώρα είχε συμφέροντα στην ύπαρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παρόμοια συμφέροντα με τα σημερινά, γεωγραφικά και οικονομικά. Ο πνευματικός κόσμος της Ευρώπης όμως είχε διαποτίσει τους λαούς με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό που διδάσκονταν στα Πανεπιστήμια και επέφερε μια γενική και ισχυρή διάθεση συστράτευση με τους εξεγερμένους Έλληνες. Στρατολογήθηκαν οικειοθελώς πολλοί φοιτητές και παλιοί στρατιώτες. Έλληνες του εξωτερικού και φιλέλληνες με εράνους έστελναν χρήματα, τρόφιμα και όπλα. Πέρα από αυτό, και οι άνθρωποι της τέχνης (κυρίως μέσα από την ζωγραφική και την ποίηση) ενίσχυαν το φιλελληνικό πνεύμα. Από καιρό, πολλοί φιλέλληνες που θαύμαζαν την κλασική αρχαιότητα επισκέπτονταν την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Αρχαιόφιλοι αλλά και αρχαιοκάπηλοι, συγγραφείς και καλλιτέχνες ποθούσαν να θαυμάσουν τα αρχαία μνημεία, να πατήσουν την γη των αρχαίων Ελλήνων σοφών. Ζωγράφιζαν ερείπια με διάχυτη τη δόξα της αρχαίας Ελλάδας. Ο αριθμός των έργων αυτού του αιώνα εντυπωσιάζει! Το γνωστότερο μοτίβο ήταν η Ακρόπολη. Ως τότε, το αρχαίο πνεύμα επισκίαζε την πραγματικότητα των σύγχρονων Ελλήνων. Αδυνατούσαν να εκτιμήσουν οτιδήποτε στην Ελλάδα που δεν αφορά την αρχαιότητα.
“Οι Τούρκοι, θεωρούντες εαυτούς κύριους της χώρας, υποβάλλουν τους Έλληνας εις απόλυτον τυραννίαν… Η αμάθεια και η έλλειψη κάθε ενδιαφέροντος επροξένησαν εις τας αρχαιότητας περισσότερας βλάβας παρά η επίδρασις του χρόνου. Δια να μην κοπιάσουν δια τη μεταφορά υλικού από τα λατομεία, καταστρέφουν λαμπρά μνημεία της αρχαιότητος και μεταχειρίζονται κομμάτια των δια την κατασκευήν αθλίων σπιτιών. Είδα τα ερείπια ενός ναού με υπέροχον αρχιτεκτονικήν, όγκου γρανίτου, μάρμαρα πολύτιμα, ανάγλυφα και κοσμήματα λεπτότατα, να χρησιμοποιούνται δια να κατασκευαστή ένα πρόχωμα και να διοχετευθή αλλού το νερό του αυλακιού ενός μύλου… Ένα άγαλμα, που δεν ήτο δυνατόν να μετατοπισθή, κατεστράφη από τους φανατικούς οπαδούς του Κορανίου, που προγράφει κάθε ανθρώπινον ομοίωμα. Τέλος, εις ένα εργαστήριο είδα έναν κατασκευαστή τάφων να καταγίνεται να εξαλείψη από αρχαία μάρμαρα τας επιγραφάς δια να τα χρησιμοποιήση ως τύμβον κάποιου απόγονου του Μωάμεθ..” γράφει στα “Γράμματα περί Μορέως” το 1797 ο γάλλος ζωγράφος, αρχιτέκτονας και χαράκτης Antoine Laurent Castellan (1772- 1838).
 |
| Έργο του Edward Dodwell |
Ο Edward Dodwell είναι από τους ελάχιστους που κατέγραψε ζωγραφικά την τότε καθημερινότητα. Με τον καιρό όμως, άρχισε να τους ξενίζει η δυστυχία των υπόδουλων Ελλήνων σε σχέση με την παλιά τους δόξα και ένιωσαν υποχρέωση τους να τους βοηθήσουν. Καταλάβαιναν ότι οι τέχνες και η φιλοσοφία της Ελλάδας ήταν η βάση του Ευρωπαϊκού τους πολιτισμού. Εξάλλου στην Ευρώπη είχε προηγηθεί και ο Διαφωτισμός.
 |
| Έργο του Edward Dodwell |
 |
| Έργο του Edward Dodwell |
 |
| Τόμας Φίλιπς Λόρδος Βύρων |
Τα διάχυτα συναισθήματα υπέρ της Ελλάδας πριν το 1820 κλιμακώθηκαν χάρη στην προσωπικότητα και το έργο του Άγγλου ποιητή λόρδου Βύρωνα όπου περιόδευσε στην Ελλάδα από το 1809 ως το 1811. Επιστρέφοντας στην Αγγλία με το χειρόγραφο των στίχων του «Child Harold» επιβάλλει την σύγχρονη πραγματικότητα στην φαντασία και την συνείδηση της Ευρώπης. Σε αυτό αναφέρεται στο ταξίδι του στην μυθική Ήπειρο. Πληροφορεί πως: «Πέντε χιλιάδες Σουλιώτες, ανάμεσα από τα βράχια και το κάστρο πάνω στο Σούλι, αντιστάθηκαν σε 30.000 Αλβανούς για 18 ολόκληρα χρόνια. Το φρούριο τελικά πάρθηκε από δωροδοκία» καταλήγοντας πως «Σε αυτόν τον αγώνα κατορθώθηκαν ηρωικές πράξεις αντάξιες των καλύτερων ημερών της Ελλάδας». Στο ποίημα του ύμνησε την φύση της Ηπείρου με τα βουνά και τους ποταμούς της, όπως και την αδούλωτη ψυχή και την παλικαριά των Ελλήνων. Ξεκινά το ποίημα του από την διαμονή του στους Δελφούς λέγοντας:
«Μούσα! Που στην Ελλάδα θαρρούσαν πως είσαι από ουράνια γενιά,
Μούσα, πλασμένη η μυθολογούμενη κατά του ραψωδού την πεθυμιά…
Και στέκω με λύπη στον Δελφικό από πολύ καιρό ερημικό βωμό,
Όπου εξόν από μιαν υπότονη πηγή το παν είναι βουβό.»
Ακόμη λίγοι στίχοι του από την Γ΄ Ραψωδία του Δον Ζουάν που έγραψε στις ακτές του Σουλίου:
«Πάνω στους βράχους του Σουλίου και επά στης Πάργας την ακτή
Ζούν ακόμα απόγονοι, από μια τέτοια μεγάλη φυλή,
που μόνο μανάδες Δώριδες έχουν γεννήσει
και ίσως εκεί κάποιος σπόρος έχει βλαστήσει
που πάει ίσια στο αίμα των απογόνων του Ηρακλή».
Και στον Ύμνο για την Ελλάδα γράφει: « Αρχαία πατρίδα των ελευθέρων ψυχών, φωτισμένη Ελλάδα, τιμή της ανθρωπότητας το ξαναγέννημα σου! Με θερμές ζητωκραυγές αποδέχονται η γη και ο ουρανός, με καινούρια δόξα τα παιδιά σου λάμπουν όπως οι γενναίοι πρόγονοι τους και από συμπάθεια πάλι για εσένα κάθε ευγενική και ζεστή καρδιά..»
Η Ελλάδα του Βύρωνα ήταν ζωντανή.
Η αρχαία ιστορία εξάπτει την φαντασία, ενώ οι σφαγές της Χίου και η καταστροφή των Ψαρών όπως και η δραματική πολιορκία του Μεσολογγίου αλλά και η προσφυγιά προκαλούν την συμπόνια. Αυτός ο πόλεμος, κατά την έκφραση της εποχής, ήταν ένας πόλεμος του σταυρού ενάντια της ημισελήνου. Ένας θρησκευτικός πόλεμος που άγγιζε την καρδιά της χριστιανικής Ευρώπης. Αυτό ενισχύθηκε ακόμη με τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου ‘Ε και όλης της Ιεράς Συνόδου.
Μεταξύ Μαρτίου και Μαΐου 1821, η Ελληνική Επανάσταση έχει επεκταθεί σε όλη την Ελλάδα. Μόλις μαθεύτηκε στην Ευρώπη, πολλοί ήθελαν να συμμετάσχουν στον Ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα. Από όλες τις κοινωνικές τάξεις. Από ρομαντικοί ως και τυχοδιώκτες. Μέσα σε αυτούς που έρχονταν στον ξεσηκωμένο Ελληνισμό ήταν και πράκτορες ξένων δυνάμεων.
Ο φιλελληνισμός ήταν πάνω από όλα ένα ευρύ λαϊκό κίνημα που συγκινούσε το ίδιο όλες τις τάξεις της Ευρωπαϊκής κοινωνίας. Ανάμεσα τους και άνθρωποι του πνεύματος έγραψαν υποστηρικτικά για την Ελλάδα όπως ο ρομαντικός Γάλλος ποιητής Αλφόνσος Λαμαρτίνος ( 1790 -1869) , ο Βίκτωρ Ουγκώ κ.α.
Ο Τζοακίνο Ροσσίνι συνθέτει μια όπερα με θέμα την πολιορκία της Κορίνθου που παρουσιάστηκε πρώτη φορά στο Παρίσι στις 9 Οκτωβρίου του 1826 στα γαλλικά. Οι Γάλλοι υμνούν την ναυμαχία του Ναβαρίνου! O συνθέτης Κωνσταντίνος Νικολόπουλος, μαθητής του Francois Joseph Fetis και φίλος και συνεργάτης του Αδαμάντιου Κοραή,συνέθετε κομμάτια στρατευμένα στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης. Αργότερα ο Μάντζαρος θα μελοποιήσει τον θούριο του Ρήγα Βελενστινλή αλλά και τον “Ύμνον εις την ελευθερίαν” του Διονύσιου Σολωμού. Την Ελληνική Επανάσταση θα την τραγουδήσουν αργότερα ως όπερα με τα έργα του Παύλου Καρρέρ που ήταν κυρίως οι όπερες “Μάρκος Μπότσαρης”, “Δέσπω η ηρωίς του Σουλίου¨και “Κυρά Φροσύνη και ο Αλή Πασάς”..
Ο Λουδοβίκος Ά, πατέρας του Όθωνα που αργότερα θα γινόταν ο βασιλιάς της Ελλάδας, με το ξεκίνημα της Επανάστασης στέλνει στην Ελλάδα τον Βαυαρό ζωγράφο Πίτερ φον Ες (Peter Von Hess) να απεικονίσει τον αγώνα. Ήταν κάτι σαν πολεμικός ανταποκριτής. Η θεματογραφία του Ελληνικού αγώνα γενικά στους Eυρωπαίους καλλιτέχνες ήταν συνδυασμός θρησκευτικού και ηρωικού στοιχείου, κλασικού και ανατολίτικου. Το θέμα έγινε πολύ οικείο στην Ευρώπη που με αυτό εξέφραζαν και την διαμαρτυρία τους στις δικές τους κυβερνήσεις. Στο Σαλόνι του 1824 στο Παρίσι παρουσιάστηκε «Η σφαγή της Χίου» από τον Ντελακρουά που θεωρείται ο κατ΄εξοχήν φιλέλληνας ζωγράφος. Στο έργο του παρουσίαζε την πραγματικότητα του πολέμου, χωρίς τίποτα το επιτηδευμένο.
Η εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης μεταδίδονταν άμεσα από ανταποκριτές της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης μέσω ελληνικών πλοίων που ταξίδευαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Ευρώπη και στην συνέχεια από τους Έλληνες φοιτητές που σπούδαζαν εκεί. Τα νέα προωθούνταν στις εφημερίδες.
Προϋπάρχουσας της Γαλλικής και της Αμερικανικής Επανάστασης και το ρεύμα του ρομαντισμού, το κλίμα ευνοούσε την Ελληνική Επανάσταση. Ισχυρές κοινότητες Ελλήνων σε όλη την Ευρώπη είχαν καταφύγει εκεί, μόνιμα ή προσωρινά, και διατηρούσαν δεσμούς με την καταγωγή τους. Ο Αδαμάντιος Κοραής στο Παρίσι, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος που βρισκόταν στην Πίζ. Ο σπουδαίος γιατρός που κούραρε και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο Πέτρος Ηπίτης ο οποίος είχε σπουδάσει στην Βιέννη και στο Βουκουρέστι και με τις περιοδείες του σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και τις γνωριμίες του, προωθούσε το Ελληνικό ζήτημα. Και πολλοί άλλοι.
Μας κάνει εντύπωση ο ρόλος του πανίσχυρου Ελβετού τραπεζίτη Eynard (που είχε σχέσεις με όλους τους ηγέτες στην Ευρώπη) ως συντονιστή της φιλελληνικής προσπάθειας. Αυτός έδωσε υπέρογκα ποσά από την τσέπη του στον αγώνα για να τροφοδοτήσει τους πολιορκημένους Έλληνες στο Μεσολόγγι και να εξαγοράσει τους Έλληνες αιχμαλώτους, όπως και πολλά άλλα.
Στην Γερμανία ο Winckelmann, πατέρας της κλασικής αρχαιολογίας, στο σύγγραμμα του «Σκέψεις για τη μίμηση των Ελληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική» εξήρε το Ελληνικό καλλιτεχνικό ιδεώδες. Προέτρεπε όλους τους καλλιτέχνες να διδαχθούν και να μιμηθούν την αρχαία Ελληνική τέχνη σαν την ανώτερη μορφή τέχνης. Σημαντικότατο υποστηρικτικό ρόλο έπαιξε και ο Γκαίτε που ως ποιητής, μυθιστοριογράφος, θεωρητικός της τέχνης και επιστήμονας, ανέδειξε το ποιοτικό έργο των Ελλήνων μέσα στους αιώνες. Στην Λειψία όπου σπούδασε νομικά και εικαστικά είχε έρθει σε επαφή με το δυναμικό Ελληνικό στοιχείο της πόλης. Πολλά έργα του τα αφιέρωσε στην Ελληνική αρχαιότητα. Από τις ρήσεις του σχετικά με την Ελλάδα ήταν «’Άκουσα στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης το Ευαγγέλιο σε όλες τις γλώσσες. Η Ελληνική αντήχησε άστρο λαμπερό μέσα στην νύχτα» και το «Ότι είναι ο νους και η καρδιά για τον άνθρωπο, είναι και η Ελλάδα για την οικουμένη» όπως και το «Από όλους τους λαούς, οι Έλληνες ονειρεύτηκαν το όνειρο της ζωής με τον πιο όμορφο τρόπο».
Στην Γαλλία, το φιλελληνικό κίνημα ξεκίνησε από το ιστορικό μυθιστόρημα του αββά Barthelemy το 1788 «Το ταξίδι του νεαρού Ανάρχαρση στην Ελλάδα τον 4ο αιώνα π.Χ.». Αυτός είχε επισκεφτεί την Ελλάδα και μιλούσε για τα δεινά των ομόθρησκων Ελλήνων από τους Οθωμανούς και την “τεράστια ευθύνη των Ευρωπαίων για αυτό”. Ακολούθησαν και άλλοι λογοτέχνες περιηγητές. Ο ρομαντικός Γάλλος ποιητής Αλφόνσος Λαμαρτίνος (Lamartine) μίλησε για το θέμα, ειδικά με τα έργα του «Επίκληση για τους Έλληνες» και «Το τελευταίο Άσμα» το 1820.
Ο Βίκτωρ Ουγκώ, που ήταν ένας από τους εκπροσώπους του Γαλλικού ρομαντισμού έγραψε ποιήματα εμπνευσμένος από την Ελληνική Επανάσταση. Όπως «Το Ελληνόπουλο» που γράφτηκε το 1828 σε μετάφραση Παλαμά και ξεκινά έτσι: «Τούρκοι διάβηκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα. Η Χίο, το ολόμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα…». Και η ερώτηση του ξένου προς το μοναδικό μαραζωμένο παιδί που βρήκε μόνο του μετά την καταστροφή: «Σαν τι μπορούσε να σου διώξει τάχα το μαράζι;» Ο Ουγκώ βάζει το παιδί να αποκρίνεται: “Διαβάτη μου, κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι, βόλια, μπαρούτη θέλω, να!”. Και έτσι τελειώνει το ποίημα. Ο Ουγκώ με αυτό τον τρόπο προτρέπει τους Γάλλους να βοηθήσουν αυτό το παιδί! Να αναφέρουμε και το ποίημα του «Ενθουσιασμός» όπου καλεί όλους τους Γάλλους να υποστηρίξουν με την ζωή τους τον αγώνα για την ελευθερία της Ελλάδας! Το παρακάτω ποίημα του ανήκει στην συλλογή του «Ύμνοι προς τους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821».
«Εις την Ελλάδα! Εις την Ελλάδα!
Λεβέντες γειά σας! Πέρα για πέρα,
Ανάγκη είναι με γρήγοράδα να αναχωρήσω πριν φύγει η μέρα…
Τα χρόνια φθάνουν των μαρτυρίων, το αίμα φθάνει οπώχουν χύσει.
Φθάνει η Ελλάδα η δοξασμένη, σήμερα ακόμα σκλάβα να μένει…
Πότε θα φύγω; .. Πώς; Το βραδάκι; Αύριο ίσως αργά θα φθάσω.
Άλογα.. όπλα.. και ένα καραβάκι
Να περιμένει στη Μασσαλία , το καραβάκι στην παραλία.
Ή φτερά μάλλον για να προφθάσω…
Εμπρός, ω φίλοι! Τι καρτεράτε;
Εις το καράβι μέσα εμπάτε, ανδρείοι Γάλλοι ξακουσμένοι…»
Ανάλογα, και πολύ πιο νωρίς, το 1816, ο Γάλλος Alfred de Vigny στο ποίημα του «Ελένη» γράφει για την «Αθάνατη Ελλάδα, την Βασίλισσα των Τεχνών». Ο Claude Faurier θα εκδώσει τα «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια» σε 2 τόμους (1824 και 1825). Εκδόθηκαν τάχιστα και στην Ρωσία, στην Αγγλία και στην Γερμανία και έγιναν ανάρπαστα συγκινώντας όλο τον κόσμο της Ευρώπης.
Με όλα αυτά, ανταποκρίθηκαν Γάλλοι και Ιταλοί ως εθελοντές υπό την ηγεσία του Baleste οι οποίοι έφθασαν στην Ελλάδα αρχές Ιουνίου του 1821. Μέσα σε όλους αυτούς συγκαταλέγεται και ο Γάλλος αξιωματικός του ναυτικού Jourdain de la Graviere, ο οποίος στην συνέχεια δημοσίευσε και απομνημονεύματα για την Ελληνική Επανάσταση. Άλλη μια πολύ δυνατή φιγούρα ήταν και ο Γάλλος συνταγματάρχης Φαβιέρος (έτσι ήταν γνωστός στους Έλληνες). Στην Ελλάδα ήρθε το 1825 και οργάνωσε σώμα τακτικού στρατού από φιλέλληνες.
Η Αγγλία βοήθησε και αυτή στον αγώνα μέσα από την φιλελληνική επιτροπή του Λονδίνου στην οποία άνηκε και ο Μπάιρον (Βύρων). Ο Άγγλος ποιητής Percy Bysshe Shelley (βασικός εκπρόσωπος του ρομαντισμού στην Αγγλία) είχε γράψει προλογίζοντας το λυρικό του δράμα «Ελλάς» το 1821: «Είμαστε όλοι μας Έλληνες. Οι νόμοι μας, η λογοτεχνία, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα» (Percy Bysshe Shelley «Ελλάς» 1821, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα 1990, σελ. )
Ένας από τους Άγγλους φιλέλληνες ήταν και ο Frank Abney Hasting. Αξιωματικός του ναυτικού και αργότερα κυβερνήτης της «Καρτερία» που ήταν και η πρώτη ατμοκίνητη κορβέτα του Ελληνικού Πολεμικού μας Ναυτικού.
Υπάρχουν όμως και εχθρικές χώρες ως προς την Ελληνική Επανάσταση όπως ήταν ξεκάθαρα η Αυστρία. Η Αγγλία ήταν αρκετά συντηρητική με συμφέροντα στους Οθωμανούς.
Με την Ρωσία η Ελλάδα είχε παραδοσιακά φιλικές σχέσεις και κοινό ορθόδοξο φρόνημα που ενθάρρυνε τον απεγκλωβισμό της Ρωσίας από τα στενά του Βοσπόρου που κατείχαν οι Οθωμανοί. Θυμόμαστε τον μεγάλο αγωνιστή για την ελευθερία της πατρίδας μας, δεινού διπλωμάτη Ιωάννη Καποδίστρια, αλλά και την ενεργητική συμμετοχή των Ελλήνων στο Ρώσικο Πολεμικό της Ναυτικό. Τον ατρόμητο Λάμπρο Κατσώνη (1752 – 1805) που από μικρός έφυγε στην Ρωσία και έφτασε μέχρι Χιλίαρχος στον στόλο της Μεγάλης Αικατερίνης. Ιππότης του Ρωσικού Τάγματος και ήρωας του απελευθερωτικού κινήματος του 1787 που έλαβε μέρος στα Ορλωφικά στα 1770. Επίσης, η Φιλική Εταιρία είχε έδρα της την Οδησσό της Ρωσίας που εκεί άνθιζε η Ελληνική κοινότητα. Από την Ρωσία μας ήρθε και ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης που ήταν στρατιωτικός, λόγιος αλλά και ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρίας. Ο μεγαλύτερος ποιητής της Ρωσίας ο Pushkin (Πούσκιν) με τα ποιήματα του έκανε γνωστό στους Ρώσους τον Ελληνικό αγώνα όπως το ποίημα του «Πίστη Γραικιά μην την θρηνείς! Έχει σαν ήρωας πέσει». Περισσότερο ενδιαφέρον έχει το ποίημα του μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας «Εμπρός Ελλάδα, σήκω!».
Στην Ιταλία που είχε και αυτή Αυστριακή κατοχή σε πολλά κρατίδια της, είχαν και αυτά επαναστατήσει την ίδια περίοδο με τους Έλληνες. Η ιδέα για την ελευθερία ήταν ο συνδετικός κρίκος nbsp; των δυο λαών. Επιπλέον, εκεί είχαν δημιουργηθεί και αρκετές Ελληνικές παροικίες μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Η βοήθεια των Ιταλών πολλαπλή και πολύ δυναμική. Τους είχαν επηρεάσει οι προσωπικότητες του Μάρκου Μπότσαρη και του Κωνσταντίνου Κανάρη.
Έργα με τον Μάρκο Μπότσαρη
 |
| Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη |
 |
| Μπότσαρης |
 |
| Μπότσαρης (απο τον Θεόφιλο) |
 |
| A. de Feoli, Ο θάνατος του παλικαριού (μάλλον του Μάρκου Μπότσαρη) |
 |
| Έργο του Eugene Ferdinand Victor Delacroix (1798-1863)-Botzaris Surprises the Turkish Camp and Falls Fatally Wounded |
 |
| Filippo Marsigli – Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη |
 |
Franciszek Tomasz Tepa – Ο Μπότσαρης στη μάχη του Καρπενησίου
τη νύχτα της 8ης Αυγούστου 1823, (1852) |
 |
| Franz Seraph Hanfstaengl – Ο θάνατος του Μπότσαρη 1846 |
 |
| Frederick Weekes – Ο θάνατος του ήρωα (Μάρκου Μπότσαρη) |
 |
| Georg Emanuel Opitz – Ο θάνατος του Μπότσαρη |
 |
| Jean-Charles Langlois – Ο θάνατος του Μπότσαρη |
 |
| Peter Von Hess – Η δολοφονία του Μπότσαρη |
 |
| Ο Μπότσαρης αποχαιρετά την οικογένεια του |
 |
| Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη |
 |
| Ludovico Lipparini – Lord Byron Ο λόρδος Βύρωνας στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη |
Έργα με τον Κωνσταντίνο Κανάρη
 |
| Κανάρης |
 |
| Κανάρης. Λιθογραφία. του K. Krazeisen |
 |
Καπετάνιος Κανάρης απο τον FriedelAdam (1832)
|
 |
| Dupre – Κανάρης |
 |
| Κανάρης |
 |
Georg Emanuel Opiz (1775-1841)-Σκηνή απο τον
πόλεμο της
Ανεξαρτησίας με τον Κωνσταντίνο Κανάρη |
 |
| Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας απο τον Κανάρη του Νικηφόρου Λύτρα |
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός έργων, από πολύ σημαντικούς Ευρωπαίους ζωγράφους που κατά την διάρκεια της Επανάστασης κατέγραψαν τους αγώνες για την ελευθερία και ανεξαρτησία των Ελλήνων. Εκτός από τα μεγάλα ονόματα της Επανάστασης που αποθανατίζονται, αναδεικνύεται ο αγώνας και των ανώνυμων αγωνιστών της που σε πολλά έργα τους, τους ονοματίζουν στους τίτλους τους ως «παλικάρια».
Έργα με ανώνυμα Παλικάρια
 |
August Wilhelm Ammon –
Έλληνας έφιππος ανάμεσα στα αρχαία |
 |
| Apelle Apelli – Έλληνας στρατιώτης |
 |
| BERARD, J – Battle Σκηνή μάχης |
 |
| carl wilhelm von heideck – Παλικάρια μπροστά στον ναό της Κορίνθου |
 |
| Christian Johann Georg Perlberg – Παλικάρια παλεύουν για την ελευθερία |
 |
| Dominique Papety – Ενα παλικάρι |
 |
Denis Dighton – Field Officer. The Duke of York’s
Greek Light Infantry, 1813 |
 |
| Eugene Delacroix – Deux Guerriers Grecs Dansant |
 |
| Eugène Delacroix – Έλληνας πολεμιστής 1820 |
 |
| Eugene Delacroix – Δυο Σουλιώτες στρατιώτες(1826) |
 |
Franz Ludwig Catel – Σπουδή
Έλληνα στρατιώτη 1820-’25 |
 |
Jean-Claude Bonnefond -Τραυματισμένος Έλληνας
αξιωματικός μπροστά στα τείχη κατειλημμένης πόλης |
 |
| Juvénal Le Jeune Dolard -Έλληνες στρατιώτες |
 |
| Leopold Carl Muller -Έλληνες με καριοφύλια |
 |
Louis Emile Pinel De Grandchamp
Έλληνας στρατιώτης |
 |
Ludovic (Louis Hippolyte) Mouchot
Έλληνας στρατιώτης |
 |
| Paul Joanovitch (1859-1957)-Έλληνας φρουρός |
 |
| Richard Parkes Bonnington – Αρματωλός |
 |
| Peytier Έλληνας κλέφτης |
Theodore Leblanc – Camp Des Grecs Palikares Devant Lepante 1827
 |
| “Ορεσίβιος” του Καρλ Χαγκ |
 |
William Derby (1786-1847)-
Ένας Εύζωνας, c.1808-38 |
Η Ευρωπαϊκή ζωγραφική εκείνη την περίοδο σηματοδοτείται από 2 κύρια στοιχεία: Την κοινωνική κυρίως επανάσταση και το ρομαντικό κίνημα. Στην δεκαετία του 1820 οι ρομαντικοί ζωγράφιζαν με ενθουσιασμό τους αγώνες των λαών για ελευθερία και ανεξαρτησία. Δημιουργείται το φιλελληνικό κίνημα για την Ελλάδα. Οι Ευρωπαίοι έβλεπαν στις τέχνες και τη φιλοσοφία της Ελλάδας, την βάση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τον 18ο αιώνα πολυτελείς εικονογραφημένες εκδόσεις αποκαλύπτουν μνημεία της αρχαίας Ελληνικής τέχνης.
Ο Ρομαντισμός στην τέχνη δεν είναι ένα αισθητικό φαινόμενο ενός τρόπου και χρόνου αλλά μια κατάσταση της ανθρώπινης συνείδησης. Στην τέχνη εκδηλώθηκε σαν μια αντίθεση στους αρχαίους κλασικούς κανόνες και απόρριψη του υλισμού. Οι κοινωνικές συγκρούσεις και οι νέες ιδέες του Διαφωτισμού είχαν αλλάξει την μορφή, την τεχνοτροπία και την θεματολογία της τέχνης, και από την περίοδο του Ναπολέοντα και μετά, επικράτησε η αναπαράσταση ιστορικών θεμάτων, όπως η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Η τέχνη πια ξεφεύγει από το αριστοκρατικό πλαίσιο και ανοίγεται στον κόσμο και την ζωή. Προάγγελος ήταν ο φιλόσοφος Ζαν Ζακ Ρουσσώ όπου έλεγε ότι οι κρίσεις μας πρέπει να θεμελιώνονται περισσότερο στις αξιώσεις του συναισθήματος και λιγότερο στη λογική. Τρείς ζωγράφοι θεωρούνται οι πρίγκιπες του ρομαντισμού: Ο Γκόγια, ο Βελάσκεθ και ο φιλέλληνας Ντελακρουά.
 |
| Delacroix-Η σφαγή της Χίου |
Ο Γάλλος Ντελακρουά (Ferdinard Victor Eugene Delacroix 26/3/1798- 13/8/1863) ήταν ένας μεγάλος πρεσβευτής της Ελληνικής Επανάστασης, παρόλο που δεν είχε επισκεφτεί ποτέ την Ελλάδα. Η επαφή του με τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα ήταν μέσα από την φιλία του με τον λόρδο Βύρωνα. Ζωγράφιζε Ελληνικά θέματα και μετά την απελευθέρωση. Το κορυφαίο έργο του «Η σφαγή της Χίου» το 1824, βασίστηκε στα «Απομνημονεύματα» του συνταγματάρχη Voutier το 1823. Η σφαγή της Χίου έγινε στις 11 Μαρτίου του 1822. Οι 7000 άντρες του Οθωμανικού στρατού που αποβιβάστηκε στο νησί έκαψαν όλα τα σπίτια, σκότωσαν όλα τα παιδιά κάτω από 3 ετών, όλους τους άντρες από 12 ετών και πάνω και όλες τις γυναίκες από 40 ετών και πάνω με εξαίρεση όσους θα ασπάζονταν βιαίως το Ισλάμ. Συνολικά, πάνω από 40.000 Έλληνες σφαγιάστηκαν και αιχμαλωτίστηκαν! Με το έργο του αυτό ο Ντελακρουά αναστάτωσε όλο το Παρίσι, ξύπνησε συνειδήσεις και προσέφερε μεγάλη βοήθεια στον αγώνα των Ελλήνων, σε μια εποχή που δεν υπήρχε ακόμη αναπτυγμένη η δημοσιογραφία.
Delacroix -Η μάχη του Γκιαούρη και του Πασά
 |
| Delacroix – Επεισόδιο με Έλληνα πολεμιστή |
 |
| Delacroix – Τούρκος παραδίνεται σε Έλληνα ιππέα |
 |
| Delacroix- Φιγούρα Έλληνα στρατιώτη |
 |
| Delacroix- Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγιού |
Η πολιορκία του Μεσολογγίου ενέπνευσε πολλούς ζωγράφους, όπως τον Βέλγο J. D. Odevaere με το έργο του «Οι τελευταίοι υπερασπιστές του Μεσολογγίου», τoν Louis Joseph Toussaint Rossignon με το «Η τελευταία μετάληψη των Μεσολογγιτών», τον Ary Scheffer «Η αριστερά φρουρά του Μεσολογγίου», τον Jean M. Mercier “Μεσολογγίτες πρόσφυγες”, τον Francois Emile de Lansac “Σκηνή από το Μεσολόγγι”, τον Giuseppe Pietro Mazzola “Ο Ιμπραήμ επιτίθεται στο Μεσολόγγι”, τον Louis Benjamin Devouges “Ο όρκος των Μεσολλογγιτών”, «Η έξοδος του Μεσολογγίου» του Έλληνα Θεόδωρου Βρυζάκη..
Έργα με θέμα τα γεγονότα στο Μεσολόγγι
 |
| Βρυζάκης – Η έξοδος του Μεσολογγίου |
 |
| Jean M. Mercier Μεσολογγίτες πρόσφυγες |
 |
| Francois Emile de Lansac-Σκηνή απο το Μεσολόγγι 1827 |
 |
| Σουλιώτισσες γυναίκες 1827 |
 |
| Giuseppe Pietro Mazzola- Ο Ιμπραήμ επιτίθεται στο Μεσολόγγι |
 |
| Haralambos Pahis – Μεσολόγγι |
 |
| Ary Scheffer – Η αριστερά της φρουράς του Μεσολογγίου |
 |
Joseph Denis Odevaere, 1826
– Η τελευταία άμυνα του ΜεσολογγίουApril 22, 1826 |
 |
| Louis Benjamin Marie Devouges -Ο όρκος των Μεσογολλιτών 1828 |
 |
| Louis Josef Toussain Rossignion -Η τελευταία μετάληψη των Μεσολογγιτών |
 |
| Αugusto Grossi- H φυγή απο την Πάργα |
Ο Ιταλός ποιητής Giovanni Berchet εξέδωσε ένα ποίημα του το 1821 με τίτλο «I Profughi di Parga” όπου ανάμεσα σε άλλα γεγονότα της ελληνικής επανάστασης αναφέρει και την πώληση της Πάργας από τους Άγγλους στον Πασά. Η Πάργα ήταν σημαντικότατο λιμάνι από όπου εφοδιάζονταν οι Σουλιώτες με τρόφιμα και όπλα. Εκεί κατέφυγαν οι εναπομείναντες αγωνιστές μετά την πτώση του Σουλίου και από εκεί ο Άγγλος διοικητής των Επτανήσων Thomas Maitland τους εκδίωξε, μαζί με τους 4000 Παργιανούς στις 28 Απριλίου του 1819 πουλώντας την Πάργα πολύ ακριβά (150.000 λίρες) στον Αλί Πασά με σκοπό να μειώσει και την εκεί επιρροή των Ρώσων. Όλοι κατέληξαν πρόσφυγες στα Επτάνησα. Οι Άγγλοι δεν τους άφησαν να πάρουν τίποτε άλλο μαζί τους, εκτός από τα ιερά κειμήλια και ένα πολύ παλιό λάβαρο. Το 1930 αυτά επέστρεψαν με τιμές στην Πάργα με μοίρα του Ελληνικού στόλου και επικεφαλή το καταδρομικό “Έλλη”.
 |
| Antonio Bonamore χαλκογραφία Η φυγή των Παργινών απο την πατρίδα τους |
 |
| Pistor Hermann -Φυγάδες |
Όταν εκπατρίστηκαν, ένας ξένος περιηγητής που ήταν αυτόπτης μάρτυρας ανέφερε πως “Το θέαμα αυτού του πολιτισμένου λαού, που γονάτιζε για να ασπαστεί για τελευταία φορά τα χώματα του ποτίζοντας τα με τα δάκρυα του, ήταν σπαρακτικό. Άλλοι έπαιρναν μια χούφτα χώμα για παρηγορία στην εξορία και για κληρονομιά στα παιδιά τους, θυμητάρι των συμφορών και ελπίδα γυρισμού με χρόνια και καιρούς για την πατρίδα, άλλοι έπαιρναν τη στάχτη από τα κόκκαλα των γονιών τους και πολλοί τα ίδια τα κόκκαλα γιατί δεν προλάβαιναν να τα κάψουν”. Στην Πάργα οι Οθωμανοί εγκαταστήσαν Τουρκαλβανούς. Η κίνηση των Άγγλων να πουλήσουν στους Οθωμανούς την Πάργα, προκάλεσε παγκόσμια κατακραυγή! Το ποίημα του Berchet, ενέπνευσε τον ζωγράφο Francesco Hayez και φιλοτέχνησε το έργο «Οι πρόσφυγες της Πάργας». Το ιταλικό κοινό το αγκάλιασε με θέρμη! Σημαντικό είναι και το ανάλογο έργο του ζωγράφου Διονύσιου Τσόκου με τίτλο «Η φυγή της Πάργας», όπως και το έργο του Alphonse Apollodore Gallet “Το δράμα της Πάργας”(1827) που παρουσιάστηκε στο Σαλόνι του Παρισιού την ίδια χρονιά. Στο έργο, διακρίνεται στο βάθος αριστερά η φρεγάτα “Γλασκώβη”. Τα βλέμματα των Ελλήνων ταραγμένα, άγρια πρόσωπα. Απελπισμένοι άνθρωποι. Ας προσέξουμε δεξιά κάτω την σωριασμένη γυναίκα που έχει καταρρεύσει έχοντας μαζί της τα οστά των προγόνων της.
 |
| Alphonse Apollodore Gallet – Το δράμα των Παργανιωτών 1827 |
Σημαντικά και τα έργα των Augusto Grossi “Η φυγή από την Πάργα”, Gherubino Cornieti “Οι πρόσφυγες της Πάργας”, Edouard Charles Dons “Πρόσφυγες”, Pistor Hermann “Φυγάδες”, Lorenzo Gravagnin “Ο εκπατρισμός των Παργινών”, Theodore Gericault το 1823 “Η επιβίβαση των Παργινών”, η χαλκογραφία του Antonio Bonamore “Η φυγή των Παργινών από την πατρίδα τους”, η χαλκογραφία του George Foggo “Η τραγωδία της Πάργας” και πόσων άλλων.
 |
| Charles Lock Eastlake – Έλληνες πρόσφυγες (1833) |
 |
| Cherubino Cornienti -I Profughi di Parga |
 |
| Edouard Charles Dons -Πρόσφυγες |
 |
| Η φυγή απο την Πάργα- Διονύσιος Τσόκος |
 |
| Francesco Hayez – Πρόσφυγες απο την Πάργα |
 |
| Η φυγή απο την Πάργα |
Εντυπωσιακό είναι το πόσοι ζωγράφισαν τον θάνατο του οπλαρχηγού Μάρκου Μπότσαρη χρόνια μετά! Ο Μπότσαρης ήταν ένας από τους Σουλιώτες αυτού του ξεριζωμού, όπως και ο Κίτσος Τζαβέλας.
Η Πάργα θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης και για τον ποιητή μας Ανδρέα Κάλβο που έγραψε το 1824 την “Ωδή έβδομη είς Πάργαν”. Σε κάποιους στίχους του λέει: “Καλός, γλυκός ο αέρας όπου πρώταν επίναμεν, και η θρέπτειρα γη από τον ιδρώτα μας πεποτισμένη”. Και ο Διονύσιος Σολωμός θα γράψει στο έργο του “Λάμπρος” για την προδοσία του Άγγλου προστάτη “που γνέφει στον Αλή να έρθει με πολύ χρυσάφι”. Ξένοι λογοτέχνες, συγγραφείς και ποιητές που έγραψαν σχετικά με πολύ πάθος καταγγέλλοντας τους Άγγλους είναι ο Γάλλος συγγραφέας Amaury Duval το 1820, ο Γάλλος πολιτικός και συγγραφέας Abel Francois Villenmain με τα φλογερά άρθρα του στον τύπο, ο Γάλλος πολιτικός, στρατιωτικός, θεατρικός συγγραφέας Jean Pons Guillaume Viennet με το ποίημα του “Πάργα”, ο κορυφαίος Ιταλός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Vincenzo Monti που το σονέτο του για την Πάργα κυκλοφόρησε σε πολλές χώρες.
Ο Βαυαρός ζωγράφος Πίτερ φον Ες (Peter Von Hess 1792 – 1871) ζωγραφίζει την επανάσταση, σαν πολεμικός ανταποκριτής. Ζωγράφισε 39 σκηνές. Με το έργο του χάραξε στην μνήμη μας τις μορφές των ηρώων του 1821. Ο Πίτερ φον Ες είχε σπουδάσει στην Ακαδημία του Μονάχου και αργότερα έγινε εκεί καθηγητής διδάσκοντας και Έλληνες ζωγράφους όπως τον Βρυζάκη. Έγινε πολύ γνωστός από τα ιστορικά γεγονότα που ζωγράφιζε. Εκτός από την Ελληνική Επανάσταση, είχε ζωγραφίσει σκηνές από την εισβολή του Μ. Ναπολέοντα στην Ρωσία κατά παραγγελία του τσάρου Αλέξανδρου Β΄, τον καταυλισμό του Αυστριακού λαού κτλ. Την δεύτερη φορά που επισκέφτηκε την Ελλάδα, ζωγράφισε την κεντρική αίθουσα του ανακτόρου του βασιλιά, το οποίο κάηκε στην πυρκαγιά του 1909.
Κάποια απο τα έργα του:
 |
| Peter Von Hess |
 |
| Peter Von Hess |
 |
Peter Von Hess Ο Αντώνης Οικονόμου
στην Ύδρα |
 |
Peter Von Hess Ο μητροπολίτης Γερμανός
ευλογεί τη σημαία της ελευθερίας |
 |
Peter Von Hess Ο Τομπάζης πυρπολεί
το πρώτο τούρκικο Τρίκροτο |
 |
| Peter Von Hess Η Μπουμπουλίνα |
 |
Peter Von Hess
Η απελευθέρωση της Ελλάδας |
 |
Peter Von Hess Ο απαγχονισμός του
Πατριάρχη Γρηγορίου Έ |
 |
Peter Von Hess Ο Νικηταράς
κουβαλά πληγωμένο στους ώμους του |
 |
| Peter Von Hess |
 |
| Karl Krazeisen- Τζαβέλας |
Ο Karl Krazeisen (1794 – 1878) ήταν Γερμανός αξιωματικός του στρατού, φιλέλληνας που πολέμησε στην Ελληνική Επανάσταση για ένα χρόνο (1826-1827) στην πολιορκία της Αθήνας και της Ακρόπολης. Ζωγράφισε 19 πορτρέτα των μεγάλων ηρώων του αγώνα όπως είναι του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Γεώργιου Καραϊσκάκη, του Κωνσταντίνου Κανάρη, του Ανδρέα Μιαούλη, του Ιωάννη Μακρυγιάννη και άλλων. Αυτά τα φιλοτέχνησε παραβρισκόμενος είτε στα στρατόπεδα (Πόρος, Αίγινα, Ναύπλιο, Σαλαμίνα) είτε στην Γ Εθνοσυνέλευση και απέδωσε πιστά τα χαρακτηριστικά τους. Ήταν αυτοδίδακτος ζωγράφος. Φιλοτέχνησε και αρκετά τοπία, όπως το Ναύπλιο και την Ακρόπολη και αρκετά πορτρέτα ακόμα σε χαρτί με μολύβι. Καθώς και το πρώτο Ελληνικό ατμόπλοιο «Καρτερία» στον κατάπλου του οποίου ήταν παρών στον Πόρο. Το σύνολο των έργων του είναι 91 πίνακες. Τα 70 από αυτά είναι σχέδια με μολύβι. Επιστρέφοντας στην Γερμανία λιθογραφεί τα σχέδια του και τα κυκλοφόρησε (από το 1827 ως το 1831) σε 7 λευκώματα με τίτλο «Προσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων, μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Κάρλ Κράτσαιζεν». Έγιναν ανάρπαστα!
Κάποια απο τα έργα του:
 |
| Karl Krazeisen – Ο Charles_Favier |
 |
| Karl Krazeisen – Frank Abney Hastings |
 |
| Karl Krazeisen- Γ. Καραϊσκάκης |
 |
| Karl Krazeisen- Γ. Μαυρομιχάλης |
 |
| Karl Krazeisen- Γ. Κολοκοτρώνης |
 |
| Karl Krazeisen- Κ. Κανάρης |
 |
| Karl Krazeisen- Μακρυγιάννης |
 |
| Karl Krazeisen- Μιαούλης |
 |
| Karl Krazeisen- Νικηταράς |
Ένας Γάλλος τεχνοκριτικός την ίδια περίπου εποχή γράφει: «Βαρέθηκα τους αρχαίους Έλληνες. Εκείνοι που με ενδιαφέρουν είναι οι σύγχρονοι Έλληνες. Ο Έκτωρας, Ο Αχιλλέας, ο Αγαμέμνονας με κουράζουν με την υπερ τελειότητα τους. Γιώργος, Οδυσσέας, Κολοκοτρώνης, να τα ονόματα που σήμερα μιλούν στην καρδιά μου. Αρκετά θρήνησα τα αιώνια πάθη της αιώνιας Τροίας. Ψαρά, τα τελευταία σου δεινοπαθήματα αναστατώνουν την ψυχή μου. Τι σημασία έχουν για εμένα οι στρατιώτες του βασιλέα Πριάμου; Αυτοί που με ενθουσιάζουν είναι οι κλέφτες και οι αρματολοί. Σε αφήνω λοιπόν αρχαία Ελλάδα που για εσένα χύθηκε τόσο αίμα και που στοίχησες στους ποιητές μας τόσο μελάνι και στους ζωγράφους μας τόσα χρώματα. Χαίρε λοιπόν εσύ Ελλάδα νέα και υπερήφανη».
Τα έργα του Karl Krazeisen αλλά και του Διονύσιου Τσόκου συντροφεύουν όμορφες μνήμες από τα πρώτα σχολικά μου χρόνια. Ήταν αναρτημένα στην σειρά στον τοίχο του μακρύ διαδρόμου που οδηγούσε στις αίθουσες και η μάνα μου, που με πήγαινε εκεί ως “πρωτάκι”, μου έλεγε ότι για να βρω την πόρτα της δικής μου αίθουσας, που ήταν όλες ίδιες, θα ακολουθούσα τα πορτρέτα όλων των ηρώων απέναντι στον τοίχο και θα σταματούσα στην ζωγραφιά της Μπουμπουλίνας και του Κανάρη. Εκεί ήταν η πόρτα της δικής μου αίθουσας.
Ο Διονύσιος Τσόκος (1814 ή 1820 – 1862) θεωρείται, και δικαίως, ως ο πρώτος εθνικός ζωγράφος της ελεύθερης πια Ελλάδας. Τα πρώτα μαθήματα τα πήρε από τον συντοπίτη του Νικόλαο Καντούνη και έπειτα σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βενετίας με καθηγητή του τον φιλέλληνα Ludovico Lipparini που ζωγράφισε πολλά έργα για την Επανάσταση των Ελλήνων και έτσι στήριξε περισσότερο την αγάπη του Τσόκου για αυτά τα θέματα. Στην Ελλάδα ήρθε το 1847 και το 1856 γίνεται καθηγητής στο Αρσάκειο. Θα ζωγραφίσει σειρά από έργα με την Ελληνική Επανάσταση και όλα με μεγάλη επιτυχία! Τα πορτρέτα των αγωνιστών συγκινούν βαθειά, όπως και τα έργα του «Η φυγή από την Πάργα», «Ο όρκος των Φιλικών», «Η δολοφονία του Καποδίστρια» που βάζει και τον εαυτό του στο άκρο δεξιά κτλ. Η δουλειά του έχει ακαδημαϊκά στοιχεία και κάποιες επιρροές από την Επτανησιακή Σχολή. Τα έργα του έχουν μικρό μέγεθος και συγκινούν προβάλλοντας τον ηρωισμό των προσώπων χωρίς να εξιδανικεύει εμφανώς.
Κάποια απο τα έργα του:
 |
| Διονύσιος Τσόκος Η δολοφονία του Καποδίστρια |
 |
| Διονύσιος Τσόκος- Φυγή απο την Πάργα |
 |
| Διονύσιος Τσόκος- Ανδρούτσος |
 |
| Διονύσιος Τσόκος- Καποδίστριας |
 |
| Διονύσιος Τσόκος Όρκος του Κολοκοτρώνη στην Φιλική |
 |
| Διονύσιος Τσόκος Η φυγή απο την Πάργα |
 |
| Διονύσιος Τσόκος Βάφτιση στην Ζάκυνθο |
Ludovico Lipparini ( Μπολόνια 17/2/1800 – Βενετία 1856) Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βενετίας. Ο καθηγητής του T. Matteini τον καθοδήγησε στην μελέτη της Ελληνικής τεχνικής και σχεδίασης αλλά και στην μάθηση πορτρέτων με γνώμονα έργα κυρίως του Ρέμπραντ και του Βελάσκεθ. Ο Francesco Hayez ήταν συμμαθητής του. Το 1821- 1822 στη Ρώμη μελέτησε τις αρχαιότητες των ρωμαίων κυρίως και είδε πόσο ήταν επηρεασμένα από την αρχαία Ελληνική τέχνη και την φιλοσοφία της που επηρέασε όλη την ανθρωπότητα! Θαύμαζε πολύ το Ελληνικό πνεύμα. Έκανε και άλλα σχετικά ταξίδια και πολύ όμορφα έργα όπως το «Ο όρκος των Οράτιων». Επηρεασμένος από τον Hayez και το έργο του «Οι πρόσφυγες της Πάργας», από το φιλελληνικό κλίμα και από το βιβλίο του Francois Pouqueville για την «Ιστορία της Αναγέννησης της Ελλάδας» ζωγραφίζει ανάλογα θέματα. Μερικά από τα έργα του είναι «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει την σημαία της Ανεξαρτησίας του Ελληνικού αγώνα», «Ο θάνατος του Μ. Μπότσαρη» τα οποία προβλήθηκαν σε μεγάλες εκθέσεις στην Βενετία. Αγαπημένο του θέμα ο Έλληνας αγωνιστής με παλικαρίσια θέληση ως σύμβολο του αγώνα για την ελευθερία. Από το 1847 έγινε πρόεδρος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Βενετίας.
Κάποια απο τα έργα του:
 |
| Antonio Liparrini Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη |
 |
| Ludovico Lipparini -Έλληνας Κουρσάρος, 1839 |
 |
| Ludovico Lipparini – Ο λόρδος Βύρωνας στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη |
 |
| Antonio Liparrini Ο θάνατος του Τζαβέλα |
 |
Francesco Hayez – Farewell of a Greek
warrior and his beloved |
Όσον αφορά τον Francesco Hayez (10/2/1791- 21/12/1882) , είχε και αυτός αγανακτήσει από την πώληση της Πάργας από τους ‘Άγγλους στους Τούρκους, όπως και όλοι οι Ευρωπαίοι. Ζωγράφισε το «Οι πρόσφυγες της Πάργας» εμπνευσμένο από το ομώνυμο ποίημα του Giovanni Bechet και ίσως απο το βιβλίο του ποιητή Ugo Foscolo με τίτλο «Αι ατυχίαι και η παραχώρησης της Πάργας» (1819). Στα πρόσωπα αναδύεται η μεταξύ τους αδελφοσύνη και στα βλέμματα αποτυπώνεται η τραγωδία τους. Ζωγραφίζει τον εαυτό του σαν ο παπάς της σκηνής, μάλλον για να δείξει την ταύτιση του με αυτό το πρόσωπο σαν θρησκευτικό σύμβολο. Ο Hayez στο βιβλίο του “Le mie memorie” (σελ. 168 εκδ. Vicenza 1995) γράφει πως η Ιταλία «έβλεπε τον ίδιο της τον εαυτό σε εκείνη την κοντινή ιστορία της Πάργας» και πως ο ποιητής Bechet «στον άνθρωπο της Πάργας είχε υμνήσει τον πόνο των ιταλών εξόριστων». Αργότερα, το 1845, ο μαθητής του ο Carlo Berligioso ξαναζωγραφίζει το ίδιο θέμα με τον ίδιο τίτλο και τον ίδιο τρόπο. Με μια παραλλαγή μόνο: τα ρούχα των Ελλήνων, είναι σε πιο ανατολίτικο στυλ. Και ξανά, ο Cherubino Cornienti το 1843 θα ζωγραφίσει το ίδιο θέμα. Η δική του παραλλαγή είναι πως πια η βάρκα έχει ολιγάριθμους μέσα της. Μόνο μια γυναίκα ζωντανή με τα παιδιά της και δυο άντρες στο κουπί.
Κάποια απο τα έργα του:
 |
| Francesco Hayez -Πρόσφυγες απο την Πάργα-1831 |
 |
| Francesco Hayez -Φυγή απο την Χίο |
 |
Antoine-Laurent Άποψη ανεμόμυλων, πιθανόν
σε κάποιο νησί του Αιγαίου |
Ο Antoine Laurent Castellan είχε επισκεφτεί την Πελοπόννησο, Ύδρα, Κύθηρα, Ζάκυνθο, Κέα, Ψαρά, Εύβοια, Λέσβος , Ελλήσποντο, Κωνσταντινούπολη για να συμμετάσχει ως σχεδιαστής σε ένα άνοιγμα της Γαλλίας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία. Δημοσίευσε σειρές με επιστολές από αυτούς τους τόπους με έργα του πάνω που είχε χαράξει ο ίδιος. Ο λόρδος Βύρων τον επαίνεσε ιδιαίτερα για το έργο του “Οι Μοίρες, οι συνήθειες και τα κουστούμια των Οθωμανών”. Επίσης, ο Castellan είχε εφεύρει έναν διαφορετικό τρόπο να εργάζεται: Ζωγράφιζε και με κερί. (δείτε έργα του στον σύνδεσμο του εξαιρετικού Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη στο el.traveloues.gr/collection.php?view20 ).
 |
| Το βιβλίο του Antoine-Laurent
“Οι Μοίρες, οι συνήθειες και τα κουστούμια των Οθωμανών”
|
Ο Adam Friedel von Friedelsburg (1780-;) ήταν Δανός φιλέλληνας και τυχοδιώκτης. Στην Αγγλία λιθογράφησε και εκτύπωσε πορτρέτα σημαντικών προσώπων της Ελληνικής Επανάστασης. Συνολικά 24 πορτρέτα των μεγάλων αγωνιστών της Επανάστασης που τους γνώρισε από κοντά όπως τον Κολοκοτρώνη, τον Μπότσαρη, Νικηταρά κτλ. και με την επιτυχία του αυτή, μέσα από τις πολλές επανεκδόσεις, προώθησε το Ελληνικό θέμα στην Ευρώπη. Το έργο του ξεσήκωσε συνειδήσεις. Μετά από πολλά γεγονότα, το 1849 τον βρίσκουμε στην Αθήνα όπου του απονέμεται το Αριστείο του Αγώνος και ο Αργυρός Σταυρός του Τάγματος του Σωτήρως. Έπειτα, συνεχίζει τα ταξίδια του, αλλά επανέρχεται στην Αθήνα.
 |
Λιθογραφία της Μαντούς Μαυρογένους
από τον Adam Friedel von Friedelsburg |
 |
| Παπαφλέσσας- Friedel von Friedelsburgάντας |
 |
| Παναγιώτης Ζωγράφος, Η μάχη της Ακρόπολης |
Ο Παναγιώτης Ζωγράφος γεννήθηκε το 1800 στη Βορδώνια Λακωνίας. Ήταν ένας από τους αγωνιστές του ’21. Αυτοδίδακτος ζωγράφος που είχε ασχοληθεί με την αγιογραφία της μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης. Ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης τον κάλεσε το 1836 μαζί με τους 2 γιούς του για να αναπαραστήσει σε εικόνα αυτά που ζούσαν και τα ήξεραν τόσο καλά. Ο Μακρυγιάννης κατέγραψε όλους τους αγώνες στα «Απομνημονεύματα» του και επειδή ο περισσότερος κόσμος ήταν αγράμματος κατάλαβε την ανάγκη της εικόνας. Ο ίδιος έμαθε γράμματα σε πολύ μεγάλη ηλικία μόνο για να καταγράψει τα γεγονότα και να σώσει τη μνήμη μας σαν έθνος. Αρχικά είχε αναθέσει τα ζωγραφικά έργα σε έναν φράγκο (δηλ ευρωπαίο) ζωγράφο αλλά τελικά προτίμησε τον Ζωγράφο, γιατί ήταν και αυτός ο ίδιος αγωνιστής και ήξερε και γιατί ήθελε τα γεγονότα να αποδοθούν περιγραφικά με τον «υπέρλογο χώρο» της μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης. Ο Ζωγράφος ήταν αυτό που χρειαζόταν ο Μακρυγιάννης. Ο Μακρυγιάννης περιέγραφε, ο Ζωγράφος ζωγράφιζε. Από την συνεργασία τους προέκυψαν 25 έργα σε ξύλο με αυγοτέμπερα (υλικά της αγιογραφίας). Τα 24 από αυτά τα αντέγραψαν 4 φορές και τα δώρισαν στον βασιλιά Όθωνα, στον Τσάρο της Ρωσίας, τον βασιλιά της Γαλλίας και βασιλιά της Αγγλίας μέσω των πρεσβευτών τους. Ήταν μια προσπάθεια του Μακρυγιάννη να επηρεάσει θετικά τους ξένους ηγέτες προς τα Ελληνικά συμφέροντα. Τα έργα του Ζωγράφου έχουν οπτική από ψηλά προς τα κάτω. Μοιάζει σαν να βλέπεις τις μάχες πετώντας με αεροπλάνο. Ο Ζωγράφος θεωρείται, και δικαίως, ως ο πρόδρομος του ζωγράφου Θεόφιλου.
 |
Η μάχη της Σφακτηρίας και η ναυμαχία του Ναβαρίνου
1825-Παναγιώτης Ζωγραφος |
 |
| Παναγιώτης Ζωγράφος Ναυμαχία |
 |
| Παναγιώτης Ζωγράφος Η πολιορκία των Αθηνών 1827 |
 |
| Βρυζάκης -Έλληνας Πολεμιστής |
Ο Θεόδωρος Βρυζάκης (19 Οκτωβρίου 1814 – 6 Δεκεμβρίου 1878) είναι ο πρώτος Έλληνας που σπούδασε την ζωγραφική στην περίφημη Σχολή του Μονάχου. Γεννήθηκε στη Θήβα σε άγριες καταστάσεις. Είδε τον πατέρα του να τον απαγχονίζουν οι Τούρκοι τον Μάιο του 1821. Ήταν 7 χρονών. Όταν έγινε 18 χρονών, ένας Γερμανός φιλόλογος τον παρότρυνε και μετανάστευσε στο Μόναχο της Βαυαρίας. Μιαν άλλη εκδοχή είναι πως τον έστειλε ο Όθωνας ως γιό θύματος του αγώνα. Δεν γύρισε ποτέ πίσω. Τα θέματα του όμως είναι σχεδόν αποκλειστικά από την Ελληνική Επανάσταση. Θεωρούνται πληθωρικά, με πομπώδες ύφος που δεν ενοχλεί όμως καθόλου, καθαρά χαρακτηριστικά των ρομαντικών ζωγράφων της εποχής του, τα οποία θα έχουν πολύ μεγάλη ζήτηση ως πιστές αναπαραστάσεις της Ελληνικής Επανάστασης. Το 1844 θα φοιτήσει στην Ακαδημία του Μονάχου έχοντας την υποτροφία της Ελληνικής παροικίας του Μονάχου. Οι δάσκαλοι του ήταν φιλέλληνες ρομαντικοί με κορυφαίο τον Peter Von Hess. Το 1855 θα συμμετάσχει στην Διεθνή Έκθεση του Παρισιού με το έργο του «Η έξοδος του Μεσολογγίου». Αργότερα θα το παρουσιάσει σε μεγάλη έκθεση στη Λειψία, μαζί με τα πολύ δυνατά του έργα «Ο όρκος της Αγίας Λαύρας», «Ο Λόρδος Βύρωνας στο Μεσολόγγι» κτλ. Στην διαθήκη του κληροδότησε όλα τα έργα του εργαστηρίου του στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών.
 |
| Βρυζάκης – Η άφιξη του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι 1861 |
 |
| Βρυζάκης |
 |
| Βρυζάκης Καραούλι |
 |
| Βρυζακης – Η Ελλάς Ευγνωμονούσα |
 |
| Βρυζάκης Πορτρέτο του Αναγνωστόπουλου |
 |
| Βρυζάκης Πολεμικό συμβούλιο |
 |
| Θεόδωρος Βρυζάκης Μάχη |
 |
| Βρυζάκης, Στρατόπεδο Καραϊσκάκη |
 |
| Θεόδωρος Βρυζάκης Ο θρύλος της Αγίας Λαύρας |
Ένα άλλο πολύ δημοφιλές θέμα για τους ζωγράφους ήταν η μονομαχία του Γκιαούρ και του Πασά. Στον ανάλογο πίνακα του Κάρλ Βερνέ, ο νικητής Γκιαούρ διατάσει τον τούρκο υπηρέτη να κόψει το κεφάλι του ηττημένου του αφέντη. Ο Ντελακρουά θα ζωγραφίσει το ίδιο θέμα σε πολλές εκδοχές.
 |
| Alexandre-Gabriel Decamps – Μάχη Έλληνα και Τούρκου |
 |
| Alexandre-Marie Colin – Ο Γκιαούρης |
 |
| Auguste Étienne François Mayer – Greek revolution battle |
 |
Emile Jean Horace Vernet –
Ο Γκιαούρης νικά τον Πασά |
 |
| Eugene Delacroix – Γκιαούρης Πασας |
 |
| eugene-ferdinand-victor-delacroix-Μάχη Γκιαούρη Πασα |
 |
Henri Leopold Levy -Γκιαούρης και Τούρκος
(Έλληνας παλεύει για την ανεξαρτησία του) |
Ο θάνατος του Βύρωνα το 1824 μετέβαλε το φιλελληνικό κίνημα σε σταυροφορία. Το Μεσολόγγι έγινε το σύμβολο της θυσίας και της ελευθερίας.
Τους κατοίκους του Μεσολογγίου, της Χίου και γενικότερα τους Έλληνες που βασανίζονταν, σφάζονταν ή οδηγούνταν στα δουλοπάζαρα από τους τούρκους, η Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη τους έβλεπε ως τους νεομάρτυρες της χριστιανικής πίστης. Τα φιλελληνικά έργα έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον χριστιανικό χαρακτήρα. Ενώ μια νέα θεματογραφία προέκυψε που την χαρακτήριζε η έμφαση σε ιερατικά μοτίβα. Στην σφαγή της Χίου του Ρώσου Ξιντάκομπ, ο ιερέας μάχεται με το σύμβολο του σταυρού στο χέρι του ως ο τελευταίος και υπέρτατος υπερασπιστής της πίστης και της ελευθερίας. Τέτοιες σκηνές άναβαν φωτιές στις καρδιές των χριστιανών της Ευρώπης. Συχνά τα ιστορικά γεγονότα συνυφαίνονται με κάποιο προσωπικό δράμα όπως τον πίνακα του Ary Scheffer «Νεαρός έλληνας που υπερασπίζεται τον πληγωμένο πατέρα του» και ανδρώνεται μέσα στη μάχη.
 |
Ivan Aivazovsky-1817-1900- Το κάψιμο της τουρκικής
ναυαρχίδας απο τον Κανάρη |
Άλλοι ζωγράφοι που εμπνεύστηκαν από την επανάσταση του 1821 και θα τους δημοσιεύσω την επόμενη φορά γιατί είναι πολλά για την παρουσίαση εδώ και τα έργα τους που αξίζουν είναι οι: Andrea Gasparini, Auguste Vinchon, Augusto Grossi, Claude Francois Pinet, Edward Dodwell, Eugene Peytier, Filippo Marsigli, Francis Philip Stefanoff, Francois Andre Vincent, Franz Ludwing Catel, French school, Gatteri Giuseppe Lorenzo, Georg Pelberg, Georg Emanuel Opiz, George Philip Peinagle, Gerome, Giuseppe Pietro Mazzola, Henri Leopold Levy, Henri Decaisne, Hugues Fourau, Jean Baptiste Vanmour, Jean Claude Bonnefond, Johann Georg Cristian Pelberg, Joseph Cartwright, Jules le Coeur, Vincent Nicolas Raverat, A.G. Decamps, Anton Schranz, Karl Wilhelm Freiherr Von Heideck, Cermal Jaroslav, Chudiakov, D. Trouos, Denis Dighton, E. Grollos, Ernst Wilhelm Rietscel, F.P. Stefanoff, Finert D. Noel, French School, Gatteri Jiuseppe Lorenzo, Georg Pelberg, Giovanni Marghinotti, Gottlieb Bodmer, Henri Decaisne, Jean Charles Langlois, Jean Claude Bonnefond, Leonardo Gavagnin, Louis Dupre, Luigi Marta, Marinelli Vincenzo, Michele Bisi, N. L. F. Gosse, Paja Jovanovic, Pierre Bonirotte, Prosper Baccuet, Stanislas Henri Benoit Darondeau, Theodore Leblanc, Vasily Grigoryevich, Loise Rang Batu, Joseph Mallord William Terner και άλλοι ξένοι ζωγράφοι που μου διαφεύγουν. Από τους Έλληνες ζωγράφους αξία έχουν τα έργα του Αλέξανδρου Ησαϊα και αργότερα τα σπουδαία έργα από τον Νικηφόρο Λύτρα (για την βιογραφία του πατήστε ΕΔΩ ), του Γύζη (για την βιογραφία του πατήστε ΕΔΩ) , του Θεόδωρο Ράλλη (για την βιογραφία του πατήστε ΕΔΩ), του Κωνσταντίνου Βολανάκη (για την βιογραφία του πατήστε ΕΔΩ ) του Θεόφιλου (για την βιογραφία του πατήστε ΕΔΩ) και άλλων, τα οποία έχουν σχέση με το ελληνικό θέμα. Έχει αξία να δούμε τα έργα αυτών των Ελλήνων ζωγράφων στις ήδη υπάρχουσες βιογραφίες ως την επόμενη φορά.
22 Μαρτίου 1829 το πρωτόκολλο του Λονδίνου καθορίζει την συνοριακή γραμμή του ελληνικού κράτους. Ο Φον Ες εικονογραφεί τις εξελίξεις. Οι Μεγάλες Δυνάμεις στέλνουν τον δεκαεφτάχρονο Οθωνα ως ηγεμόνα της Ελλάδας. 6 Φεβρ 1833 ο βασιλιάς Όθων αποβιβάζεται στο Ναύπλιο με τους 3 αντιβασιλείς.
 |
| Peter von Hess – Η είσοδος του βασιλιά της Ελλάδας Όθωνα στην Αθήνα |
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
“Οι Τούρκοι, θεωρούντες εαυτούς κύριους της χώρας, υποβάλλουν τους Έλληνας εις απόλυτον τυραννία”, γράφει στα “Γράμματα περί Μορέως” (1797) ο Γάλλος ζωγράφος, αρχιτέκτονας και χαράκτης Antoine Laurent Castellan. Μεγάλο κακό κάποια χώρα να κυριαρχεί πάνω σε μια άλλη χώρα και να ορίζει την ζωή υπόδουλων κατά το δοκούν. Για να μην γίνεται αυτό, είναι κορυφαία ανάγκη να ξεκινήσουμε από τον πυρήνα: Τον άνθρωπο, τον κάθε έναν από εμάς που απαρτίζει την κοινωνία μας, το Έθνος μας, τον κόσμο μας. Ο άνθρωπος, για να νοιώθει άνθρωπος χρειάζεται να είναι ελεύθερος να εκφράζει τις πρακτικές του ανάγκες στην βάση της εσωτερικής του πραγματικότητας και να γίνονται σεβαστές μέσα σε έναν συνεχή διάλογο. Αυτό για να μπορεί να γίνει, χρειάζεται να μάθουμε από μωρά ότι ο κάθε άλλος άνθρωπος από μας έχει ομοιότητες με μας στον χαρακτήρα αλλά και διαφορές. Αυτές έχουμε χρέος να κατανοήσουμε και να σεβαστούμε. Το μεγάλο μας χρέος στη ζωή είναι να καταφέρουμε να κατανοήσουμε τον κάθε άλλον άνθρωπο που έχουμε μπροστά μας κάθε φορά, για να μπορέσουμε να τον σεβαστούμε στην μεταξύ μας σχέση. Να γίνουμε ψυχολόγοι του εαυτού μας και του άλλου. Δεν έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε έτσι και αυτό μας ξενίζει. Οι διαπροσωπικές μας σχέσεις είναι το κύτταρο της κοινωνίας. Σε αυτό χρειάζεται να εστιαστεί η παιδεία μας, πολύ περισσότερο από την επαγγελματική μας εκπαίδευση. Όσο αυτό δεν γίνεται και οι διαπροσωπικές μας σχέσεις θα συνεχίζουν να χτίζονται στην αναζήτηση ενίσχυσης της θέσης του καθένα μας από τρίτους, θα έχουμε κοινωνίες οι οποίες θα βασίζονται στην δύναμη της επιβολής και όχι στην αγάπη. Ο ζυγός δεν αφορά μόνον τα έθνη. Ξεκινά από τις διαπροσωπικές σχέσεις και επεκτείνεται. Αυτό δεν μπορεί παρά να καταλήγει σε πολέμους μεγάλης αγριότητας, αν αναλογιστούμε μάλιστα τα τόσο τερατώδη και αθέατα όπλα που έχουν συσσωρευτεί.
Η επιστήμη της ψυχολογίας χρειάζεται να βγει από τα στεγανά των πανεπιστημίων και των γραφείων των ειδικών και να μπει εμφαντικά στα σχολεία και στα σπίτια μας μέσω της τηλεόρασης κυρίως. Μια επιστήμη που όμως δεν θα εστιάζει στην υποστήριξη της επιβολής του δυνατότερου στον αδύνατο (γιατί υπάρχουν και τέτοιες σχολές, ότι ψάχνει κανείς βρίσκει) αλλά στην κατανόηση και τον σεβασμό, του ενός για τον άλλον. Χρειάζεται να ωριμάσουμε. Να ανοίξει η συζήτηση. Να μάθουμε να κατανοούμε, να σεβόμαστε και να αγαπάμε για να μπορέσει ο ένας να γιατρεύει τις πληγές του άλλου. Να νικήσουμε τον κακό μας εαυτό που μας ωθεί να βρούμε στα γρήγορα δύναμη με ενισχύσεις τρίτων και έτσι ακυρώνουμε την διαπροσωπική σχέση, τον πυρήνα της ζωής μας ως κοινωνία. Ας θυμηθούμε πως ο τόσο σημαντικός Έλληνας Ιωάννης Καποδίστριας στο ξεκίνημα της Επανάστασης είχε τις αντιρρήσεις του λέγοντας ότι δεν έχουμε ακόμα την ανάλογη παιδεία που χρειάζεται. Το ήξερε αυτό και ας μην είχε αναπτυχθεί ακόμα η επιστήμη της ψυχολογίας. Έγινε η Επανάσταση (πολύ δύσκολο εγχείρημα!) κατά των Οθωμανών αλλά όχι κατά του κακού μας εαυτού. Αυτό υπάρχει ακόμα ως αίτημα.
Πόσο μπορούμε να ελπίζουμε ότι στην μετά τον ιό κατάσταση θα υπάρχουν ακόμη αυτά τα περιθώρια; Συνεχώς προσεύχομαι για αυτό. Να μην μας συνεριστεί ο Θεός για τις κακίες μας και να μας ενισχύσει στην προσπάθεια για το καλό!
