Blog

*«Πρέπει να ονομαστεί “εντροπία” για δύο λόγους: Πρώτον, η συνάρτηση αυτή χρησιμοποιείται ήδη στη θερμοδυναμική με το ίδιο όνομα. Δεύτερο, και σημαντικότερο, ο περισσότερος κόσμος δεν γνωρίζει τί πραγματικά είναι η εντροπία και αν χρησιμοποιείς τον όρο σε ένα αντεπιχείρημα, θα κερδίζεις πάντα»
John von Neumann* | 1903 – 1957

Η Εντροπία ρυθμίζει την ισορροπία στη σχέση της προσδοκίας με τη χρησιμότητα, τους δύο κοινούς θεμέλιους λίθους ανάμεσα στην οικονομία και τον πόλεμο. Υψηλή εντροπία σημαίνει προσδοκία μεγαλύτερη από τη χρησιμότητα. Και αντίστροφα. Χαμηλή εντροπία, προσδοκία μικρότερη από τη χρησιμότητα.

Η σχέση αυτή είναι ήδη γνωστή από κτήσεως κοινωνιών, όπως και η δυναμική της. Η αρχαία σπαρτιατική φάλαγγα οπλιτών αποτελούσε ωδή στην Εντροπία. Από πολιτικο-οικονομικής οργάνωσης, αυτή η μέθοδος ρύθμισης και αναδιανομής των δημόσιων πολιτικών εγγυόταν την τάξη και την ασφάλεια της πόλης–κράτους (χαμηλή εντροπία) ενώ από πλευράς στρατιωτικού σχηματισμού, καμιά δεν ήταν φοβερότερη και πιο καταστροφική στο πεδίο της μάχης (υψηλή έως μέγιστη εντροπία). Η ίδια δύναμη που μπορούσε να δημιουργήσει ένα σύστημα, μπορούσε και να καταστρέψει ένα άλλο και με όλα τα ενδεχόμενα εξίσου πιθανά…

Ο 2ος Νόμος, κοινός σε Θερμοδυναμική και Οικονομικά
Η “εντροπία” (εν + τροπή = μετατροπή εντός) είναι το μέτρο της τάξης και της αταξίας ενός συστήματος στη φύση και την οικονομία, ο βαθμός της βεβαιότητας και της αβεβαιότητας της πληροφορίας που το κυβερνά, η ένταση της αντίδρασης της ενέργειάς του σε ένα ερέθισμα• αταξία, πληροφορία, ενέργεια. Η πληροφορία ως το μέσο είναι συμμετρία. Έτσι, όταν μια πληροφορία μετατρέπεται σε ενέργεια, σπάει τη συμμετρία της, λόγω της εντροπίας και γίνεται ασυμμετρική, αταξική. Η οικονομία, όπως και ο πόλεμος, είναι οι τέλειες μορφές συμμετρίας και ασυμμετρίας. Στην πρώτη, επιδιώκουμε τη μέγιστη δυνατή πληροφορία με την ελάχιστη δυνατή ενέργεια (max κέρδος με min ζημία – maximin) και στη δεύτερη, ξοδεύουμε τη μέγιστη δυνατή ενέργεια για την ελάχιστη δυνατή πληροφορία (minimax). Όταν περνούμε από τη μία κατάσταση στην άλλη, ευθύνεται η εντροπία, η οποία έχει μπει ανάμεσα στην προσδοκία και τη χρησιμότητα. Λέμε, δηλαδή, ότι η αντίδραση ενός συστήματος στην αταξία και την αβεβαιότητα υπερθερμαίνεται και δίνει τις μέγιστες τιμές της.

Στον πόλεμο είναι η θέση ισορροπίας ενός κράτους. Η ανισοβαρής κατανομή της ισχύος σε μια γεωγραφία δηλώνει αταξία ανάμεσα σε δύο πλευρές, που ρέπουν προς την επαναφορά της περιοχής στην τάξη με αύξηση της κοινωνικής ενέργειας. Η χαμηλή ροή της πληροφορίας (υψηλή αβεβαιότητα, ισοπίθανα ενδεχόμενα) εμποδίζει την κοινωνική ενέργεια, υπερθερμαίνει τη διαπραγμάτευση και τη μετατρέπει σε σύγκρουση. Τα υποκείμενα δρουν με μεγαλύτερη ένταση από ό,τι αντέχει ο περιβάλλοντας χώρος και επισπεύδουν τη σύγκρουση. Γι’ αυτό και η άμεση δημοκρατία είναι το πολίτευμα της χαμηλής εντροπίας. Όσο αυξάνει η συγκέντρωση της εξουσίας, ανεβαίνει και η εντροπία (καθώς κινούμαστε προς την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, για να πάρει μέγιστες τιμές στην απόλυτη μοναρχία). Γεωπολιτικά, τα κράτη που παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη εντροπία, βρίσκονται στο νότιο ημισφαίριο, σε αντίθεση με τα κράτη που βρίσκονται στο βόρειο. Σε αυτές τις γεωγραφικές συντεταγμένες, η ενέργεια –το καύσιμο της εντροπίας (φυσικοί, ανθρώπινοι, οικονομικοί, τεχνολογικοί, στρατιωτικοί πόροι) ρέπει προς το να συγκεντρώνεται σωρευτικά (παράδοξο φυσικού πλούτου και φαύλου κύκλου φτώχιας, νόμος του Pareto).

Στην οικονομία είναι η αποδόμηση και η αποδιοργάνωση του συστήματος• χαμηλή (ασύμμετρη) πληροφόρηση, μέγιστη αβεβαιότητα, υψηλή δαπάνη ενέργειας. Το σύστημα δουλεύει περισσότερο από όσο αντέχει. Η υψηλή φορολογία, τα υψηλά επιτόκια δανεισμού, το δημοσιονομικό χρέος, οι ληξιπρόθεσμες οφειλές των νοικοκυριών, η αυξημένη ανεργία, οι χαμηλοί μισθοί, οι χαμηλές αποταμιεύσεις, η χαμηλή καταναλωτική ζήτηση, ο πληθωρισμός των τιμών, οι χαμηλές επενδύσεις κ.λπ. ανεβάζουν την εντροπία της αγοράς. Κι όταν η εντροπία ανεβαίνει, όλα είναι εξίσου πιθανά να συμβούν (π.χ. οικονομικές διαταραχές – σοκ, κοινωνικές αναταραχές – αντίδραση στο σοκ). Δηλαδή, δεν είναι κρίση –είναι εντροπία. Συνεπώς, οι κοινωνίες που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα ενάντια στην παραπάνω ευπάθεια, δεν κάνουν τίποτα περίπλοκο, απλώς διακινούν και ελέγχουν σωστά τη ροή της πληροφορίας… (π.χ. γνωρίζουν πώς να επιδιώξουν την ενδογενή ανάπτυξη: ισορροπία, συμμετρία).

Στα χρηματοοικονομικά είναι η έμφυτη ροπή του ανθρώπου προς την αναζήτηση κεφαλαίων για αποταμίευση και επένδυση. Αυτή η ροπή όμως είναι εγωισμός, ο οποίος αυξάνει την εντροπία (η δε έμφυτη ντροπή και η φυσική συστολή τη χαμηλώνουν), η οποία με τη σειρά της διαταράσσει την ισορροπία της κεφαλαιαγοράς: τα σκληρά νομίσματα, όλα τα τραπεζικά προϊόντα, οι κυμαινόμενες τιμές των μετοχών ή η χειραγωγούμενη τιμή της κρυπτο-μετοχής, η ασύμμετρη πληροφόρηση για μια επένδυση, η χαμηλή απόδοση ενός χαρτοφυλακίου, ο πιστωτικός κίνδυνος, τα παράγωγα ασφάλισης κ.λπ. ανεβάζουν την εντροπία κατακόρυφα. Η οποία δεν είναι μια στατική έννοια, δεν θα παραμείνει σε αυτή τη μορφή, μπορεί να χαμηλώνει, αλλά δεν μηδενίζεται. Τουναντίον. Δυναμώνει όσο συμβαίνει, γι’ αυτό προτιμά τα δυναμικά συστήματα. Για παράδειγμα, το ευρώ και το blockchain είναι τέλεια εντροπικά. Αυτό μας προειδοποιεί, ότι το σύστημα πρέπει να θέσει σε εφαρμογή την εφεδρεία (π.χ. να ρυθμίσει την ποσότητα του χρήματος, την ενέργειά του). Μην ξεχνούμε, ότι για να φτάσει σε υψηλά επίπεδα εντροπίας (χρηματοπιστωτική κρίση), σημαίνει ότι έχει ήδη αποτύχει να παρέμβει το αόρατο χέρι και να διορθώσει τις ατέλειες της αγοράς. Και αφού απέτυχε το αόρατο χέρι, σημαίνει ότι έχει ήδη επιστρατευθεί και το τρεμάμενο χέρι, όπου λίγο πριν την κατάρρευση του συστήματος, πήρε λάθος κατεύθυνση και την τελευταία στιγμή απέκλινε από τη σταθεροποίηση.

Αυτό που επιβραδύνει τη δαπάνη της ενέργειας και, συνεπώς την εντροπία, είναι τα στιγμιαία ανακλαστικά (χρόνος ανταπόκρισης) του μηχανισμού στα ερεθίσματα της αγοράς• η απασχόληση, η κερδοφορία των επιχειρήσεων, η συναλλαγματική ρευστότητα, η εξυπηρέτηση των δανείων, η τέλεια πληροφόρηση καταναλωτών και επενδυτών, η αποτελεσματική κατανομή των πόρων σε αγαθά και χαρτοφυλάκια, τα μαλακά, τα συνδεδεμένα και τα παράλληλα νομίσματα χαμηλώνουν την εντροπία (χαμηλή αταξία). Δηλαδή, η ένταση της αβεβαιότητας είναι αντιστρόφως ανάλογη με το μέτρο της εντροπίας και ευθέως ανάλογη με το βαθμό πληροφόρησης: σχεδόν η προσδοκία ισορροπεί με τη χρησιμότητα. Και λέμε σχεδόν, γιατί ως προγραμματιστές της ανάπτυξης δεν έχουμε εφεύρει ακόμη το μεθοδολογικό εκείνο εργαλείο, που να κόβει σαν μαχαίρι σε ίσα ακριβώς μέρη την ευημερία. Αν το είχαμε εφεύρει, δεν θα υπήρχε παγκόσμια ανισότητα, αλλά μια κοινωνία αγγέλων…

Και ενώ στα χρηματοοικονομικά έχουμε δέκα διαφορετικά είδη εντροπίας και μπορούμε να υπολογίσουμε ανά πάσα στιγμή τον κίνδυνο από όπου κι αν αυτός προέρχεται, στα δημόσια οικονομικά δεν έχουμε ούτε ένα. Πρέπει πρώτα να υπολογίσουμε: την ευαισθησία του μηχανισμού του κράτους στη ρύθμιση και την αναδιανομή του εισοδήματος• τα ανακλαστικά του στην αποτελεσματική κατανομή των πόρων σε αγαθά και επενδύσεις• την ταχύτητα του συστήματος στη διενέργεια των δημόσιων δαπανών• τη φθορά στη δομή των θεσμικών οργάνων του. Όμως, τα δημοσιονομικά και τα πιστωτικά μέσα σταθεροποίησης των οικονομικών διαταραχών σε περιόδους ανασφάλειας δεν έχουν τους ίδιους βαθμούς εντροπίας. Επίσης, άλλη εντροπία έχουν κατά το σχεδιασμό και άλλη κατά την εκτέλεση. Για παράδειγμα, ο κρατικός προϋπολογισμός ως εργαλείο σταθεροποίησης της οικονομικής αβεβαιότητας δεν έχει τις ίδιες πιθανότητες απόκλισης στο αρχικό στάδιο της κατάρτισής του με εκείνες στο τελικό στάδιο του ελέγχου του (ισοπίθανα ενδεχόμενα: αταξία, αβεβαιότητα, δαπάνη ενέργειας, εντροπία).

Οπότε, εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε δύο ζητήματα : 1) το ότι πρέπει να σπάσουμε την ασυμμετρία του von Neumann όπου μας προϊδέασε στην αρχή ότι την εντροπία δεν την καταλαβαίνει κανείς (δεν ξεχνούμε: άγνοια = αβεβαιότητα = ασυμμετρία = εντροπία) και 2) το ότι πρέπει να τη διατηρούμε σε χαμηλά επίπεδα. Πρέπει δηλαδή να στραφούμε στην κατασκευή μοντέλων ήπιας ανταπόκρισης ή ενέργειας στη λήψη αποφάσεων σε κάθε είδους σχέση δράσης και αντίδρασης.

Πώς θα ήταν λοιπόν να υπήρχε ένα μοντέλο που κατανέμει συμμετρικά πιθανότητες, πόρους, ροή πληροφοριών και δαπάνη ενέργειας, οικοδομώντας την ενδογενή ανάπτυξη σε έναν τόπο ; Ένα μοντέλο που να μας δίνει όλες τις πληροφορίες, π.χ. για το πώς να κατανείμουμε με τάξη τη χωρική ευημερία, μοιράζοντάς τη (σαν το μαχαίρι πιο πάνω) σε όσο το δυνατόν περισσότερο ίσα (δίκαια) μεταξύ τους μέρη ; Η ανάπτυξη να μη χάνει την ενέργειά της, π.χ. κοινωνικό εισόδημα από απασχόληση κ.λπ., γιατί όταν χαθεί, θα σταματήσει να υπάρχει, αλλά ούτε να υπερθερμαίνεται από ασύμμετρη ροή πληροφόρησης, οδηγώντας σε οικονομική κρίση ή πόλεμο. Τάξη, βεβαιότητα, ισορροπία.
Βεβαίως, αυτό το σύστημα υπάρχει (“overall agent”) και μιμείται τη συμμετρία της φύσης. Γιατί η φύση είναι το τέλειο οικονομικό σύστημα και η αντιπαραβολή Φυσικής και Οικονομικών μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τη φύση των οικονομικών. Αυτό το σύστημα, σαν αόρατος κοινωνικός παίκτης, παρεμβαίνει μεταξύ συσσώρευσης και υπανάπτυξης και επι-διαιτητεύει τα αντίθετα μεταξύ τους: τα σημεία, που ενώ παράγουν ανάπτυξη σε έναν τόπο, μπορούν ταυτόχρονα να προκαλούν υπανάπτυξη σε κάποιο άλλο και πάντα οδηγούν σε οικονομικές κρίσεις ή πολέμους (δυναμική ισορροπία εναντίον προβλήματος ανισότητας). Τώρα, οι παρορμήσεις που θα αναπτυχθούν μεταξύ της αγοράς και των διεθνών στρατιωτικών σχηματισμών είναι πιο πιθανό να αποκτήσουν μια ροπή προς τη συμμετρία, που οδηγεί δύο πλευρές σε πιο δίκαιες λύσεις…

*θεωρία παιγνίων, συμπεριφορικά οικονομικά, κβαντική λογική, αρχιτεκτονική υπολογιστών, βόμβα υδρογόνου. Ο όρος «εντροπία» επινοήθηκε από τον Ρούντολφ Κλαούζιους το 1865. Ο όρος εισήχθη και στη θεωρία πληροφοριών από τον Κλωντ Σάνον ύστερα από παρότρυνση ενός άλλου σπουδαίου μαθηματικού, του Τζον φον Νόιμαν, ο οποίος φέρεται ότι είχε πει στον Σάνον την ανωτέρω φράση.

________
Αναφορές
Chen, J., (2015), “The Unity of Science and Economics: A New Foundation of Economic Theory”, New York : Springer
Clausius, R., (1856), “On a Modified Form of the Second Fundamental Theorem in the Mechanical Theory of Heat”, Philosophy Magazine and Journal of Science, S. 4, Vol. 12, No. 77, pp. 81–98
Georgescu-Roegen, N., (1971), “The Entropy Law and the Economic Process”, Cambridge : Harvard University Press.
Kümmel, R., (2011), “The Second Law of Economics. Energy, Entropy, and the Origins of Wealth”, New York : Springer
Kümmel, R., Lindenberger, D., (2014), “How energy conversion drives economic growth far from the equilibrium of neoclassical economics”, New Journal of Physics, Vol. 16, pp. 1367 – 2630
Makris, E., (2018), “Undermining the contract. An attempt to model the Aristotelian ‘Mesotis’ and the ‘Metron”, 3rd International Conference of Development and Economy, Kalamata, Greece
Papakonstantinidis, L., Barbarousi, C., (2018), “A Social Welfare Economics Proposal through Bargaining Theory: a Win-Win-Win Papakonstantinidis Model approach inserting Overall Arbitrator Player to the Local Development Game”, International Journal of Innovation and Economic Development, Vol. 3, Is. 6, pp.50-56
Philippatos, G. C., Wilson, C. J., (1972), “Entropy, market risk, and the selection of efficient portfolios”, Journal of Applied Economics, Vol. 4, Is. 3, pp. 209–220
Poast, P., (2006), “The Economics of War”, New York: McGraw-Hill Irwin
Pokrovskii, V., (2011), “Econodynamics. The Theory of Social Production”, Berlin : Springer
Saslow, W., M., (1999), “An Economic Analogy to Thermodynamics”, American Association of Physics Teachers, Vol. 67, No. 12, pp. 1239–1247
Shannon, C. E., (1948), “A Mathematical Theory of Communication”, The Bell System Technical Journal, Vol. 27, pp. 379–423, 623–656
Stigler G., (1961), “The Economics of Information”, Journal of Political Economy, Vol. 69
Χαντζηκωνσταντίνου, Γ., (1986), “Η αβεβαιότητα και η θερμοδυναμική της ανισορροπίας στην Οικονομία”, Αθήνα : Εκδόσεις Παρατηρητής