Αφορμή για την εκπόνηση του παρόντος άρθρου στάθηκε η διεξαγωγή του πρώτου γύρου των προεδρικών εκλογών στην Τουρκία στις 14 Μαΐου 2023, τα αποτελέσματα της οποίας ανέδειξαν νικητή τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με ποσοστό 49,4 % και δεύτερο τον αρχηγό της αντιπολίτευσης Κεμάλ Κιλιντσάρογλουμε ποσοστό 45% (Εικόνα 1), με συνέπεια τη διεξαγωγή επαναληπτικών εκλογών (δεύτερος γύρος) στις 28 Μαΐου 2023.

Το γεγονός ότι ο Τούρκος Πρόεδρος δεν κατάφερε να εξασφαλίσει την επανεκλογή του στον πρώτο γύρο, εκλήφθηκε από ορισμένους ως σημάδι απώλειας της ισχύος του στο εσωτερικό της Τουρκίας, κάνοντάς τους να πιστέψουν ότι η ενδεχόμενη νίκη του αντιπάλου του θα οδηγήσει σε μεταβολή της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και αναθέρμανση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Το ίδιο είχε συμβεί και μετά τον καταστροφικό σεισμό που έπληξε την Τουρκία στις 6 Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους (Εικόνα 2), όταν η Ελλάδα έστειλε προσωπικό της ΕΜΑΚ και ανθρωπιστική βοήθεια στη γείτονα χώρα και ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών επισκέφτηκε τον Τούρκο ομόλογό του στις 12 Φεβρουαρίου 2023.

Το διάστημα που ακολούθησε παρατηρήθηκε μία μείωση της προκλητικότητας της Τουρκίας στο Αιγαίο, η οποία επανέφερε στο δημόσιο διάλογο τη διπλωματία των σεισμών και το ενδεχόμενο επαναπροσέγγισης των δύο κρατών για την επίλυση των διαφορών τους. Στο σημείο αυτό ωστόσο θα πρέπει να τονιστεί ότι αν και η προαναφερθείσα ενέργεια – εκτός από την ανθρωπιστική της διάσταση – μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπίπτει στο πλαίσιο της ήπιας ισχύος (soft power) που εισήγαγε ο Joseph Nye, εν τούτοις δεν θα πρέπει συγχέεται με την άσκηση εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους η οποία (θα πρέπει να) στοχεύει στην προάσπιση των εθνικών συμφερόντων. Τη διαπίστωση αυτή επιβεβαίωσε ο Έλληνας Υπουργός Εξωτερικών, ο οποίος σε συνέντευξή του δήλωσε ότι:

«Η βοήθεια που δώσαμε είναι άσχετη με την εξωτερική πολιτική. Δεν ζητάμε ανταλλάγματα. Το κλίμα είναι διαφορετικό. Υπάρχει η επαναπροσέγγιση των κοινωνιών και είναι ευκολότερο να γίνει επανέναρξη των συζητήσεων. Είμαστε παραμονή των εκλογών. Να διαφυλάξουμε το καλό κλίμα που υπάρχει. Μειώθηκε δραστικά η τουρκική παραβατικότητα στο Αιγαίο. Το κλίμα επιτρέπει επανέναρξη των συζητήσεων και θέλουμε να το διατηρήσουμε».

Ποιος καθορίζει όμως την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας; Η «εύκολη» απάντηση που θα μπορούσε να δώσει κάποιος δεν είναι άλλη από τον Τούρκο Πρόεδρο, ο οποίος – έπειτα από την αλλαγή του πολιτεύματος το 2018 σε Προεδρική Δημοκρατία – έχει συγκεντρώσει ακόμα περισσότερη εξουσία στο πρόσωπό του.

Η απάντηση αυτή ωστόσο είναι εν μέρει σωστή, καθώς η εξωτερική πολιτική που οφείλει να ακολουθήσει ο εκάστοτε Τούρκος Πρόεδρος σε βάθος πενταετίας καθορίζεται στο Έγγραφο Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειαςi (Milli Güvenlik Siyaset Belgesi) – το οποίο είναι γνωστό και ως «Κόκκινη Βίβλος» (Kırmızı Kitap) – που εκπονείται από το Τουρκικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας [Milli Güvenlik Kurulu (MGK)], το επιτελικό όργανο που είναι υπεύθυνο για όλα τα θέματα που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια.

Το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας της Τουρκίας (Εικόνα 3) ιδρύθηκε το 1962, ενώ μέχρι και σήμερα έχουν εκπονηθεί έξι Έγγραφα Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας κατά τα έτη 1992, 1997, 2005, 2010, 2015 και 2022. Η σημασία δε της Κόκκινης Βίβλου όσο αφορά την άσκηση της εξωτερικής – και όχι μόνο – πολιτικής της Τουρκίας φαίνεται από τη δήλωση του εκπρόσωπου τύπου της Τουρκικής Προεδρίας, σύμφωνα με την οποία:

«[…] το Έγγραφο Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας είναι το κορυφαίο πολιτικό έγγραφο που καθορίζει τις αντιλήψεις για τις απειλές και τα μέτρα που πρέπει να αναπτυχθούν έναντι αυτών των απειλών. Στο πλαίσιο αυτού του εγγράφου, η Τουρκία λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα για τη διατήρηση της ασφάλειας των πολιτών και των συνόρων της. Εσωτερικές και εξωτερικές απειλές, τρομοκρατία, παράνομη διακίνηση, ναρκωτικά, κάθε είδους κίνδυνοι περιλαμβάνονται σε αυτό το έγγραφο πολιτικής».

Για να μην σχηματίζονται ωστόσο εσφαλμένες εντυπώσεις, θα πρέπει να τονιστεί ότι το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας δεν αποτελεί «προνόμιο» της Τουρκίας, αλλά έναν δημοκρατικό θεσμό συμβουλευτικού χαρακτήρα ο οποίος έκανε την εμφάνισή του το 1947 στις ΗΠΑ με την ψήφιση του Νόμου Εθνικής Ασφάλειας (National Security Act).ii Το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών ακολούθησαν και άλλα κράτη με τη δημιουργία ανάλογων θεσμών, όπως η Ρωσία το 1992 με το Συμβούλιο Ασφάλειας (Security Council),iii το Ηνωμένο Βασίλειο το 2010 με το (επίσης) Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας,iv η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας το 2014 με την Κεντρική Επιτροπή Εθνικής Ασφάλειας (Central National Security Commission),v και η Γαλλία το 2019 με το Συμβούλιο Άμυνας και Εθνικής Ασφάλειας (National Defence and Security Council) της Γαλλικής Δημοκρατίας.vi

Αξίζει τέλος να τονιστεί ότι η αξία του θεσμού του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας δεν έγκειται μόνο στο γεγονός της παροχής συμβουλών στον Αρχηγό του Κράτους (Πρωθυπουργό ή Πρόεδρο ανάλογα με το πολίτευμα), αλλά κυρίως της ύπαρξης ενός μόνιμου επιτελείου στελεχωμένου με κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό.

Το εν λόγω επιτελείο συμβάλλει στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής μέσω της εκπόνησης της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, προλαμβάνει την εκδήλωση κρίσεων παρακολουθώντας ανελλιπώς τις εξελίξεις στις γεωγραφικές περιοχές ενδιαφέροντος κάθε κράτους ώστε να είναι σε θέση να εντοπίζει τις απειλές και τους κινδύνους για την εθνική ασφάλεια, συμβάλλει στη διαχείριση των κρίσεων μέσα από τον συντονισμό των αρμόδιων κρατικών φορέων, και εξασφαλίζει την εφαρμογή των αποφάσεων της πολιτικής ηγεσίας μέσα από τον έλεγχο των εκάστοτε εμπλεκόμενων φορέων.

Εν κατακλείδι, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η εξωτερική πολιτική ενός κράτους αποτελεί το πολυπλοκότερο πεδίο πολιτικής, αφενός επειδή σχετίζεται άμεσα με εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι δεν μπορούν να ελεγχθούν άμεσα από αυτό, αφετέρου δε επειδή οι παράγοντες αυτοί μεταβάλλονται συνεχώς στην προσπάθεια κάθε δρώντα να προασπίσει τα εθνικά του συμφέροντα, προσαρμοζόμενο στις εκάστοτε συνθήκες που επικρατούν.

Παρ’ όλα αυτά, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι – υπό την προϋπόθεση ότι τα εθνικά συμφέροντα ενός κράτους είναι σαφώς διατυπωμένα στη στρατηγική εθνικής ασφάλειας – ο τρόπος προσέγγισης ορισμένων ζητημάτων από ένα κράτος μπορεί να αλλάζει, οι αντικειμενικοί του σκοποί όμως παραμένουν οι ίδιοι.vii

i Στα λοιπά κράτη το αντίστοιχο έγγραφο που εκπονείται από τα Συμβούλια Εθνικής Ασφάλειας αυτών, αποκαλείται Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας.

ii Πικραμένος Κώστας & Κουκάκης Γεώργιος. Εθνική Ασφάλεια: Μύθοι και Πραγματικότητα. Αθήνα. Ινφογνώμων. 2023. σσ. 37-52.