Blog

Τρείς διακεκριμένες οντότητες, χωρίς άλλο πρόσημο, που συνδέονται, έστω καθ’ υπερβολήν, με το δόγμα του ‘‘Σοκ και Δέος’’ (Shock and Awe). Αν και ο όρος ανήκει σε άλλον και σχετίζεται κυρίως με στρατιωτικές επιχειρήσεις, η Naomi Klein του έδωσε συγγραφική οικονομική και κοινωνική υπόσταση, με αναφορές σε μοντέλα διακυβέρνησης, που επιβλήθηκαν με καταιγιστικό μετασχηματισμό, σε διάφορες χώρες, έστω για μικρές χρονικές περιόδους, με συνισταμένη, δήθεν, την ‘‘άνοδο του καπιταλισμού της καταστροφής’’.

Βαρύγδουπη ετικέτα, όντως, αλλά τι είναι εκείνο που μπορεί να προκαλέσει και το ένα και το άλλο, και το σοκ και το δέος, με καθολική απήχηση, σε μια κοινωνία, σε μια χώρα, σε ένα κομμάτι της υφηλίου; Και βέβαια είναι τα ριζοσπαστικά μεταρρυθμιστικά οικονομικά μέτρα, και όχι μόνον, με ή χωρίς στρατιωτικές επεμβάσεις ή άσκηση άλλου είδους βίας. ‘‘Και είπε Κύριος ο θεός τω Νώε, καιρός παντός ανθρώπου ήκει εναντίον μου, ότι επλήσθη η γή αδικίας επ’ αυτών και ιδού εγώ καταφθείρω αυτούς και την γήν’’. Αλλά να μην ξεχνάμε και τον Τζορτζ Όργουελ του ‘‘1984’’, ‘‘Θα σας στύψομε μέχρι να αδειάσετε και μετά θα σας ξαναγεμίσομε με τους εαυτούς μας’’!
‘

‘Τα πλήγματα πρέπει να επιφέρονται όλα ταυτόχρονα, ώστε, όντας λιγότερο αισθητά, να ενοχλούν λιγότερο’’, θα γράψει ο Νικολό Μακιαβέλι, πριν κάποιους αιώνες. Αν στη θέση πλήγματα βάλλομε τον όρο ‘‘μεταρρυθμίσεις’’, έχομε, απλουστευτικά, τον οραματισμό του Μίλτον Φρίντμαν: ‘‘Αν υιοθετηθεί η προσέγγιση του σόκ, πιστεύω ότι θα πρέπει να ανακοινωθεί το πρόγραμμα, άμεσα, δημόσια και λεπτομερώς, ώστε να επενεργήσει αστραπιαία. Όσο πιο ενημερωμένος είναι ο πληθυσμός, τόσο περισσότερο θα διευκολύνουν οι αντιδράσεις του την προσαρμογή’’, έγραφε σε επιστολή του προς τον στρατηγό Αουγκούστο Πινοσέτ. Το βιβλίο του, Capitalism and Freedom, έγινε, εκτός από δημοφιλές, το βασικό εγχειρίδιο της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς, που υπαγορεύει ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να καταργήσουν όλους τους κανόνες και τις ρυθμίσεις που εμποδίζουν τη συσσώρευση κερδών, οφείλουν να πουλήσουν τη δημόσια περιουσία σε ιδιωτικές εταιρείες, ώστε να την εκμεταλλευτούν επικερδώς, και πρέπει να προβούν σε δραματικές περικοπές στη χρηματοδότηση των κοινωνικών προγραμμάτων. Και αυτή την τρίπτυχη συνταγή, ο Φρίντμαν την εξειδίκευσε με επί μέρους μέτρα, όπως: ‘‘Αν είναι αναγκαίο να υπάρχουν φόροι, αυτοί πρέπει να είναι χαμηλοί, ενώ πλούσιοι και φτωχοί πρέπει να φορολογούνται με βάση μια ενιαία φορολογική κλίμακα. Οι εταιρείες πρέπει να είναι ελεύθερες να πωλούν τα προϊόντα τους παντού στον κόσμο, ενώ οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να προστατεύουν τις εγχώριες βιομηχανίες ή την εγχώρια ιδιοκτησία. Όλες οι τιμές, συμπεριλαμβανομένης της τιμής της εργασίας, πρέπει να καθορίζονται από την αγορά. Δεν πρέπει να υπάρχει κατώτατος μισθός. Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, τα ταχυδρομεία, τα συνταξιοδοτικά ταμεία, η παιδεία, καλόν θα ήταν να ιδιωτικοποιηθούν’’. Πόλεμος, λοιπόν, εναντίον του ‘‘κράτους πρόνοιας’’ και της ‘‘μεγάλης κυβέρνησης’’, θα πούνε, και ότι το όραμα του Φρίντμαν, αν και συγκαλυμμένο με τη γλώσσα των μαθηματικών και της επιστήμης, ταυτιζόταν με τα συμφέροντα των πολυεθνικών.
‘‘Η ομορφιά είναι αλήθεια και η αλήθεια είναι ομορφιά, το μόνο που ξέρομε στη γη και όλοι να μάθουνε χρωστάνε’’, σύμφωνα με μια ωδή. Και ο Φρίντμαν, ακολουθώντας την, μετέδωσε σε γενιές οικονομολόγων αυτή την εκστατική αγάπη για ένα όμορφο σύστημα που θα περικλείει τα πάντα, μαζί με την αναζήτηση της απλότητας, της κομψότητας και της αυστηρότητας. Εν κατακλείδι, πρόκειται για το όραμα της ατομικής ελευθερίας, σε αντίθεση με τις υποσχέσεις των αριστερών προς τους εργάτες για ελευθερία από τα αφεντικά, στους πολίτες ελευθερία από τις δικτατορίες και στις χώρες ελευθερία από την αποικιοκρατία.
Το Mont Pelerin είναι τοποθεσία της Ελβετίας. Έτσι ονόμασε ο Φρίντμαν την εταιρεία του. Μια λέσχη οικονομολόγων της ελεύθερης αγοράς, που ίδρυσε ο 1947. Είχαν προηγηθεί το Κράχ του 1929 και η Μεγάλη Ύφεση, το New Deal, και, βεβαίως, ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Κέυνς, του διανοούμενου και αρχιτέκτονα του ‘‘κράτους πρόνοιας’’, και του Γκαλμπρέιθ, που υποστήριζε ότι, η πρωταρχική αποστολή τόσο των πολιτικών όσο και των οικονομολόγων πρέπει να είναι η αποφυγή της ύφεσης και η αποτροπή της ανεργίας. Ο Φρίντμαν, για να κλείσομε αυτή την παρένθεση, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου για περίπου τριάντα χρόνια. Έγινε ο δεύτερος πιο δημοφιλής οικονομολόγος, μετά τον Κέυνς. Τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για το πρωτότυπο και βαρυσήμαντο, όπως χαρακτηρίστηκε, έργο του, αναφορικά με τη σχέση ανάμεσα στον πληθωρισμό και στην ανεργία. Και, βεβαίως, ταυτίστηκε με τη ‘‘Σχολή του Σικάγου’’, της οποίας οι σπουδαστές και θαυμαστές του προσέφεραν τις ‘‘πολύτιμες’’ υπηρεσίες σε παγκόσμια κλίμακα, φέροντες τον απλουστευτικό τίτλο, ‘‘Τα Παιδιά του Σικάγου’’. Ναι, αυτά τα παιδιά, στην κυριολεξία, που συνδύαζαν εξαιρετικές διανοητικές και εκτελεστικές ικανότητες, με το απαράμιλλο θάρρος να υπερασπίζονται τις πεποιθήσεις τους, και με μια αίσθηση αφοσίωσης στην υλοποίησή τους. Χμ! Εδώ είμαστε.
Η δεκαετία του .70 βρίθει από πραξικοπήματα και επαναστάσεις. Η Λατινική Αμερική πρωταγωνιστεί. Η Λαϊκή Ενότητα του Σαλβαδόρ Αλιέντε είχε υποσχεθεί ότι θα έθετε υπό τον έλεγχο της κυβερνήσεως μεγάλους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας της χώρας. Ο ίδιος, γιατρός στο επάγγελμα, πίστευε ότι ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός στη Χιλή έπρεπε να έρθει από τις κάλπες και όχι με τα όπλα. Αλλά . . . Η εκδίωξη των πολυεθνικών, ως συνέπεια αυτού του μετασχηματισμού, έστω με αποζημίωση, θεωρήθηκε ότι θα μετατρεπόταν σε τάση που θα εξαπλωνόταν σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική. Μιά ad hoc επιτροπή για τη Χιλή, με έδρα την Ουάσιγκτων ανέλαβε δράση. Σκοπός η καλλιέργεια δυσαρέσκειας για να αναγκαστεί ο Αλιέντε να ματαιώσει τις εθνικοποιήσεις. Αλλά, στις ενδιάμεσες κοινοβουλευτικές εκλογές του 1973, το κόμμα του Αλιέντε απέσπασε περισσότερες ψήφους από εκείνες με τις οποίες είχε εκλεγεί το 1970. Προφανώς, οι Χιλιανοί υποστήριζαν έτσι μια σοσιαλιστική εναλλακτική λύση με τον νέο τους πρωθυπουργό, αλλά με τους αντιπάλους του να μελετούν εξονυχιστικά ενδεχόμενες λύσεις ανατροπής του. Το ‘‘κλίμα πραξικοπήματος’’, κατά τις προσδοκίες της CIA, δημιουργήθηκε μέσα στο Καθολικό Πανεπιστήμιο του Σαντιάγο, το οποίο απετέλεσε τη ‘‘στέγη’’ των Παιδιών του Σικάγου. ‘‘Η κυβέρνηση του Αλιέντε δεν συνάδει με την ελευθερία στη Χιλή και με την ύπαρξη των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Και ο μόνος τρόπος για να αποτραπεί είναι η ανατροπή της κυβέρνησης’’. Αυτό θα είναι το δια ταύτα του συνωμοτικού τους σχεδίου. Έπρεπε να εξοντωθούν φυσικά πρόσωπα και να εξαλειφθούν οι σφαλερές ιδέες τους. Το οικονομικό δε πρόγραμμα που εκπόνησαν συμπεριλήφθηκε σε βίβλο των πεντακοσίων σελίδων, γνωστή στη Χιλή ως ‘‘Το Τούβλο’’. Και με αυτό, τα Παιδιά του Σικάγου έπειθαν τους Χιλιανούς Στρατηγούς ότι ήσαν έτοιμοι να συμπληρώσουν την αποφασιστικότητα που προθύμως θα επιδείκνυαν με τα διανοητικά εφόδια που τους έλλειπαν. Τέτοια!
Στις 11 Σεπτεμβρίου 1973, ο στρατηγός Αουγκούστο Πινοσέτ, με ‘‘πόλεμο’’, και όχι με πραξικόπημα, όπως θα ισχυρίζεται στη συνέχεια, θα ανατρέψει την κυβέρνηση, με τον Αλιέντε νεκρό, τους υπουργούς υπό κράτηση . . . και χωρίς μαζική αντίσταση. (Αργότερα, το πρώτο εξάμηνο του 1975, στο Πανεπιστήμιο του Los Angeles, ένας Χιλιανός συμφοιτητής / συνάδελφος θα μου πεί, ναι, με τον σοσιαλιστή Αλιέντε είχαμε καφέ να πιούμε, αλλά ταυτόχρονα νοιώθαμε ότι είμαστε στριμωγμένοι μέσα στην κούπα . . .) Όλα είχαν τελειώσει μέχρι το απομεσήμερο της ίδιας μέρας, και μέχρι το μεσημέρι της επομένης, οι στρατηγοί του Πινοσέτ που είχαν αναλάβει κυβερνητικά καθήκοντα, είχαν στο γραφείο τους και το σχέδιο, το Τούβλο.
Η μετριοπάθεια και ο συμβιβασμός του Αλιέντε θα αντικατασταθούν από βία με διάφορες μορφές. Ο Πινοσέτ θα αποδειχθεί ταλαντούχος αυταρχικός κυβερνήτης που καταλάβαινε και τη γλώσσα των ντόπιων και ξένων τεχνοκρατών και οικονομικών συμβούλων του. Για εκείνους, τα οικονομικά ισοδυναμούσαν με δυνάμεις της φύσεως, τις οποίες πρέπει να σεβόμαστε και να υπακούμε, επειδή, το να δρας εναντίον της φύσεως, είναι αντιπαραγωγικό και γεννά αυταπάτες (δεν χρειάζονται συνειρμοί!). Ο Πινοσέτ συμφωνούσε. Οι άνθρωποι, έγραψε κάποτε, πρέπει να υπόκεινται σε δομές, επειδή η φύση μάς δείχνει ότι, μια βασική τάξη και ιεραρχία είναι αναγκαία. Οι κανόνες της σχολής του Σικάγου εφαρμόζονται πιστά, και ο Φρίντμαν επισκέπτεται κατ’ ιδίαν τον Πινοσέτ, και τον διαβεβαιώνει ότι, αν ακολουθούσε τις συμβουλές του, θα πιστωνόταν ένα ‘‘οικονομικό θαύμα’’.
Όταν τον Δεκέμβριο του 2006 πέθανε ο Πινοσέτ, ένα μήνα μετά τον Φρίντμαν, οι Times θα γράψουν ότι, ‘‘είχε μεταμορφώσει μια χρεωκοπημένη οικονομία στην πιο ευημερούσα της Λατινικής Αμερικής’’, και ότι, σύμφωνα με την Washington Post, ‘‘εισήγαγε τις πολιτικές τής ελεύθερης αγοράς, που δημιούργησαν το οικονομικό θαύμα της Χιλής’’. Η ιστορία, βέβαια, λέει ότι, και ο Πινοσέτ υποχρεώθηκε τελικά να κάνει ό,τι και ο Αλιέντε, να ιδιωτικοποιήσει τις πολυεθνικές, που είχαν αγοράσει τα περιουσιακά στοιχεία της χώρας με δανεικά, δημιουργώντας τεράστιο χρέος.
Ομολογώ ότι δυσκολεύομαι να παρακολουθήσω τα οικονομικά μεγέθη της χώρας μας, για να μη πώ πως μου δημιουργούν αποστροφή, μετά από τόσο πιπίλισμα, τόσα χρόνια. Πόσο μάλλον να ασχοληθώ με τα Χιλιανά τοιαύτα, που λέγαμε παλαιότερα, και μάλιστα όταν αυτά αφορούν σε μακρινές δεκαετίες. Διερωτώμαι, όμως, ο πολιτικός Καραγκούνης, ποιές δέλτους του οικονομικού θαύματος της Χιλής του Πινοσέτ ξεφύλλισε, εντρυφώντας στα ασφαλιστικά και συνταξιοδοτικά δεδομένα, παρουσιάζοντάς τα ως πρότυπο για τη χώρα μας, έστω με το περιτύλιγμα σχετικής ειρωνείας; Ελπίζω ο αρχηγός του θα το ξεκαθαρίσει το ζήτημα.
Επίσης, δεν είμαστε σε θέση να εκτιμήσομε αυτό που περιέγραψε ο Πινοσέτ στη Διακήρυξη Αρχών ως αποστολή του, ‘‘μιά παρατεταμένη και σε βάθος επιχείρηση γιά να αλλάξει η νοοτροπία των Χιλιανών’’. Κάτι μας θυμίζει και αυτό. Και στη Χώρα μας γίνεται λόγος τα τελευταία χρόνια περί αυτού. Αλλά για να μην απομακρυνθούμε από τον νότιο-αμερικάνικο κώνο, και ο Αλιέντε έναν παρόμοιο στόχο θα ήθελε να υλοποιήσει, έχοντας ως ‘‘όπλα’’, από την ποίηση του Πάμπλο Νερούντα μέχρι τις επαναστατικές αποχρώσεις του Σιμόν Μπολιβάρ και του Τσε Γκεβάρα, για να αναφέρομε μερικές μορφές, τις οποίες έχει στραπατσάρει η ακατάσχετη αριστερή παραφιλολογία. Αλήθεια, αλλάζει η νοοτροπία του ανθρώπου με Καθοδήγηση, με προπαγάνδα, με ηλεκτροσόκ, με Γκουλάγκ και Γκουαντάναμο, ή ακόμη με ‘‘μιά ανελέητη σιδερένια σκούπα’’, όπως ισχυριζόταν ο Ρόζενμπεργκ, ο θεωρητικός του Γ’ Ράϊχ; Όμως ο Μ. Γκάντι είναι κατηγορηματικός, ‘‘Το κίνημα θα αποτύχει αν δεν φθάσει στη ρίζα του κακού, στην ανθρώπινη απληστία’’.
Ο Πινοσέτ θα βρεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό, στην Αγγλία, αντιμετωπίζοντας κατηγορίες για γενοκτονία, βασανιστήρια και τρομοκρατία. Αυτό, βέβαια, δεν θα εμποδίσει τη Μάργκαρετ Θάτσερ να επισκέπτεται τον γηραιό στρατηγό και να συζητούν για την ‘‘αξιοσημείωτη επιτυχία της Χιλιανής οικονομίας’’, περιγράφοντάς την ως ‘‘ένα εντυπωσιακό παράδειγμα οικονομικής μεταρρύθμισης, από το οποίο μπορούμε να πάρομε πολλά μαθήματα’’. Όπως θα έλεγε και ο δικός μας Καραγκούνης, χωρίς ειρωνεία! Να θυμηθούμε, και ο Γέλτσιν τον 37χρονο οικονομολόγο του Harvard, Jeffry Sachs, είχε καλέσει για την ανόρθωση της οικονομίας, για να ξεφυτρώσουν τελικά οι νέοι ολιγάρχες της Ρωσίας!
Αντί επιλόγου. Οι μαρξιστές πρέσβευαν την εργατική ουτοπία. Και οι οπαδοί της σχολής του Σικάγου πρεσβεύουν την επιχειρηματική ουτοπία. Και οι δύο ισχυρίζονται ότι, αν γινόταν αυτό που πρότειναν θα επιτυγχάνονταν η ισορροπία και η τελειότητα. Μαντεύω πού πάει το μυαλό σας! Ξέρετε, όμως, και στον ίσιο δρόμο, η καμήλα κουνάει πολύ, μα πάρα πολύ, απ’ ότι θυμάμαι από μιά μικρή διαδρομή στις Πυραμίδες της Γκίζας! Κούρασα . . .
Σεπτέμβριος 2018. Γρηγόριος Δημ. Νούσιας – Αεροπόρος.