Blog

Ηθική και Ανθρωπιστικές Παρεμβάσεις. Περίπτωση της Λιβύης.

Του Ματθαίου Γρ. Σκούρα Υπτγου ε.α., Μέλους ΕΛ.Ε.Σ.ΜΕ Master Στρατηγικών Μελετών

ΓΕΝΙΚΑ Η έννοια των ανθρωπιστικών παρεμβάσεων (Humanitarian Interventions, ή ανθρωπιστικών επεμβάσεων όπως έχουν εξελιχθεί σήμερα) έχει δοκιμαστεί σε πολλές περιπτώσεις, κάτω από διάφορες συνθήκες και με ανάμεικτα αποτελέσματα, ιδίως στο πλαίσιο των επιχειρήσεων διατήρησης και επιβολής της ειρήνης (peace keeping and peace making, operations).

Η εσπευσμένη “ανθρωπιστική” επέμβαση στη Λιβύη ενός συνασπισμού ευρωπαϊκών κρατών (Γαλλίας – Βρετανίας) με τη συνδρομή αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων, με την συναίνεση; μια “χούφτας” αραβικών κρατών και με την ονομασία, Αυγή Οδύσσειας / Odyssey Dawn, παρόλο που πραγματοποιείται στα πλαίσια του ψηφίσματος 1973 του ΣΑ του ΟΗΕ, έχει όπως φαίνεται ξεφύγει από το πνεύμα του ψηφίσματος, που προέβλεπε την δημιουργία ζώνης απαγόρευσης πτήσεων πάνω απ’ τη Λιβύη, και έχει πλέον εξελιχθεί σε κανονικό πόλεμο με τελικό στόχο την αλλαγή του καθεστώτος Καντάφι και την αντικατάστασή του με ένα άλλο με βάση τους εξεγερμένους αντάρτες και το οποίο φυσικά θα συνεχίσει να εξυπηρετεί τα συμφέροντα της ∆ύσης.

Επιπλέον έχει ακαθόριστους στρατηγικούς, πολιτικούς, κι επιχειρησιακούς στόχους, καθώς και αδιευκρίνιστες μακρόχρονες γεωστρατηγικές επιπτώσεις στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου. Οι επιπτώσεις αυτές βαρύνουν όχι μόνον γενικότερα τα γεωστρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα των άμεσα εμπλεκόμενων κρατών (Η.Π.Α., Γαλλία, ΗΒ, Λιβύη, κ.λ.π.), αλλά και τα μακρόχρονα Ελληνικά συμφέροντα εθνικής ασφάλειας στον ζωτικό χώρο της Μεσογείου. ΑΝΑΛΥΣΗ

Η Ανθρωπιστική παρέμβαση έχει παρουσιάσει και παρουσιάζει ιδιαίτερες προκλήσεις για τα Ηνωμένα Έθνη, την ΕΕ και το ΝΑΤΟ στις διάφορες συγκρούσεις που οδήγησαν στη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας και συνεχίζουν να απειλούν την ειρήνη και τη σταθερότητα στην Βόρεια Αφρική αλλά και στα Βαλκάνια.

2 Η Ανθρωπιστική παρέμβαση συνεπάγεται τη χρήση βίας για την αντιμετώπιση μιας κρίσης και η χρήση της στηρίζεται πάντοτε σε ορισμένες γενικής εφαρμογής αρχές που προβλέπονται είτε από το υφιστάμενο διεθνές δίκαιο ή αποδεκτούς κανόνες δεοντολογίας. Η δέσμευση των κρατικών φορέων ή οργανισμών – σε μονομερή ή πολυμερή βάση – σε επιχειρήσεις ανθρωπιστικής παρέμβασης, εμπεριέχει εγγενείς εντάσεις μεταξύ του σκοπού της παρέμβασης και του πλαισίου εκτέλεσης της. Όπως κατέδειξαν στο παρελθόν οι εσωτερικές συγκρούσεις στη Γιουγκοσλαβία, οι εντάσεις αυτές είναι ιδιαίτερα σοβαρές, αν ο σκοπός της παρέμβασης ανταγωνίζεται παράγοντες όπως η εθνική κυριαρχία και τα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα, ανεξάρτητα αν εσκεμμένα ή όχι, η παρέμβαση θα είναι αμερόληπτη ή εάν θα ωφελεί μια συγκεκριμένη πλευρά σε μια συγκεκριμένη σύγκρουση, ή αν θα έχει βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες, κλπ. Ο ορισμός και η χρήση της έννοιας της ανθρωπιστικής παρέμβασης, φαίνεται να βασίζεται σε κατά περίπτωση εξέταση διαφόρων παραγόντων / καταστάσεων / συμφερόντων και δεν βασίζεται σε αυστηρά νομικές ερμηνείες του διεθνούς δικαίου. Η έννοια αυτή είναι ολοένα και περισσότερο βασισμένη στις νομικές ερμηνείες σχετικά με την ευρύτερη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και οδηγεί στην αναπόφευκτη διάβρωση της εθνικής κυριαρχίας σε καταστάσεις όπου και όποτε κατάφωρες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συμβαίνουν. Πράγματι, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο τα ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης και του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ δείχνουν μια ειδική προτίμηση να καθιστούν τις εθνικές κυβερνήσεις υπεύθυνες / υπόλογες για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εντός ή εκτός των αντίστοιχων εθνικών ορίων ελέγχου και η ευθύνη αυτή μπορεί ευκολότερα την παρούσα περίοδο να επισύρει ακόμη και τη χρήση βίας εάν είναι απαραίτητο. 3 Έτσι, τα θεμέλια για την έννοια της ανθρωπιστικής επέμβασης φαίνεται να στηρίζονται περισσότερο σε υποκειμενικούς ορισμούς και επιλεκτική εφαρμογή των αρχών της ηθικής που ισχύουν ή πρέπει να διέπουν τους διεθνείς κανόνες συμπεριφοράς και σχέσεων, παρά στην αυστηρή ερμηνεία του διεθνούς δικαίου. Για παράδειγμα, οι αμερικανικής έμπνευσης και εκτελεσμένες από το ΝΑΤΟ, “ανθρωπιστικές” παρεμβάσεις, στον εμφύλιο πόλεμο της Βοσνίας που οδήγησαν στις συμφωνίες του Dayton του 1995, και στο Κοσσυφοπέδιο το 1999, δεν εμποδίστηκαν / αποτράπηκαν από έννοιες όπως, η γιουγκοσλαβική εθνική κυριαρχία, τα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα, και η εδαφική ακεραιότητα. Οι παρεμβάσεις αυτές αφορούν αποκλειστικά σε προσωρινή ή οριστική επίλυση των ενόπλων συγκρούσεων με τη χρήση κυρίως στρατιωτικών μέσων όταν η κατάσταση έχει πάρει καταστροφικές διαστάσεις. Η αποδεκτή νομική βάση για τις ανθρωπιστικές παρεμβάσεις συνεχίζει να βρίσκεται σε διαφωνία, ιδίως στην περίπτωση του Κοσσυφοπεδίου, όπου ο βομβαρδισμός του ΝΑΤΟ εναντίον της Γιουγκοσλαβίας δεν στηρίχθηκε στην αυστηρή ερμηνεία του διεθνούς δικαίου, παρά την επίθεση της Γιουγκοσλαβίας εναντίον των αλβανικών δυνάμεων ανταρτών του Απελευθερωτικού Στρατού του Κοσσυφοπεδίου (KLA / UCK) και τη βίαιη εκδίωξη των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου. Σύμφωνα με τον Χάρτη του ΟΗΕ, ο βομβαρδισμός του ΝΑΤΟ δεν βασίζονταν δηλαδή, στις αρχές της αυτοάμυνας εναντίον άμεσης επίθεσης, ή σε σχετικό ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας που αποσκοπούσε στη διασφάλιση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Στη ∆ιάσκεψη Κορυφής της Ουάσινγκτον το 1999, συμφωνήθηκε για πρώτη φορά το ΝΑΤΟ να αναλάβει επιχειρησιακές αποστολές εκτός των ορίων του άρθρου 5 του Βορειοατλαντικού Συμφώνου, που ρητά προβλέπει τη χρήση βίας μόνο για άμυνα σε εξωτερική επίθεση εναντίον ενός μέλους του ΝΑΤΟ . Είναι δε απολύτως γνωστό ότι οι Νατοϊκοί βομβαρδισμοί των Σερβικών δυνάμεων στο Κοσσυφοπέδιο το 1999 καθώς και άλλων στόχων σε άλλες περιοχές της πρώην Γιουγκοσλαβίας, π.χ., Βελιγράδι, εκτελέσθηκαν άνευ σχετικού ψηφίσματος του ΣΑ ΟΗΕ. i Παραδόξως, το ψήφισμα 1244 του ΣΑ του ΟΗΕ το οποίο «κατόπιν εορτής» ενέκρινε την είσοδο της ειρηνευτικής δύναμης KFOR στο Κοσσυφοπέδιο επίσης «εγγυήθηκε» την ανάλογη και συνεχή Γιουγκοσλαβική επικυριαρχία επί της περιοχής ενδιαφέροντος. ii Είναι προφανές ότι ο ορισμός για το μέγεθος της προστασίας των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η απόφαση για μια ανθρωπιστική παρέμβαση αποτελούν τις περισσότερες φορές υποκειμενική απόφαση. Για παράδειγμα, ούτε το ΝΑΤΟ ούτε οι ΗΠΑ ποτέ καταδίκασαν σοβαρά την τουρκική εισβολή και κατοχή του εδάφους της Κύπρου και πολύ περισσότερο ποτέ δεν πραγματοποίησαν κάποια παρέμβαση. Η ίδια βέβαια “απάθεια” συνεχίζει να υφίσταται και για την μεταχείριση της κουρδικής μειονότητας στην Τουρκία κατά τη διάρκεια της πολυετούς εκστρατείας των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων κατά των ανταρτών του κουρδικού Κόμματος και ένοπλής οργάνωσης (PKK). Η τακτική, της κατά περίπτωση υποκειμενικής εξέτασης μιας κρίσης, αλλά και της υποκειμενικής απόφασης για επέμβαση, για την εξελισσόμενη σφαγή στη Λιβύη, γίνεται πολύ ποιο εύκολα αποδεκτή στις μέρες μας και ιδίως μετά την έντεχνα δημιουργηθείσα κατάσταση η οποία συγκλόνισε την παγκόσμια κοινή γνώμη, αλλά και την προετοίμασε κατάλληλα για την επέμβαση των γνωστών διεθνών “σωτήρων”, με το αζημίωτο φυσικά, καθώς οι διάφορες 4 πετρελαϊκές εταιρείες θα συνεχίσουν να “λυμαίνονται” τα πετρέλαια και το φυσικό αέριο της Λιβύης ανεξάρτητα από το κυβερνών καθεστώς. Όπως είναι γνωστό, όλοι γνώριζαν ότι το καθεστώς Καντάφι ήταν δικτατορικό και όλοι το στήριζαν, αλλά και όλοι γνωρίζουν τι ακριβώς είναι το καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας και των υπολοίπων κρατιδίων του κόλπου και θα έχει ενδιαφέρον αν θα υπάρξει ποτέ κάποια σκέψη για “ανθρωπιστικές επεμβάσεις” εκεί. Άραγε η περίπτωση του Μπαχρέιν όπου οι διαδηλωτές δολοφονούνται εν ψυχρώ, ίσως και με την βοήθεια της Σαουδικής Αραβίας, θα συγκινήσουν το Γάλλο “φουριόζο” πρόεδρο και τη ∆ύση γενικότερα; Το καθεστώς Καντάφι υπήρξε πάντα αντιδημοκρατικό και διεφθαρμένο και καταδυνάστευε τους πολίτες του, αλλά η ∆ύση το στήριζε γιατί εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της και ας μην ξεχνάμε ότι ήταν μέλος της ∆ιεθνούς Σοσιαλιστικής. Τώρα η ∆ύση “βαφτίζει” την επέμβασή της ως ανθρωπιστική και τις επιδιώξεις της ως εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων στα κράτη της Βορείου Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, χωρίς ουσιαστικά να πείθει την πλειοψηφία της κοινής γνώμης καθώς, είναι ολοφάνερο ότι η επέμβαση γίνεται για άλλους λόγους και αποτελεί επανάληψη των επεμβάσεων στην Γιουγκοσλαβία, στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν και σε άλλα μέρη του πλανήτη.

Ο υποκειμενικός ορισμός και η εφαρμογή των ηθικών αρχών ακόμη και σε δικαιολογημένες ανθρωπιστικές επεμβάσεις δεν είναι χωρίς κινδύνους, καθώς αυτή η προσέγγιση δεν οδηγεί αναγκαστικά στην διατύπωση και εφαρμογή συνεπών πολιτικών. Για παράδειγμα η σπουδή του επιπόλαιου και “φουριόζου” Γάλλου Προέδρου να ερμηνεύσει / καταστρατηγήσει το ψήφισμα του ΣΑ των ΗΕ ως εξουσιοδότηση για την εκτέλεση τυχοδιωκτικών επιθετικών επιχειρήσεων, συνεπικουρούμενος από τους γνωστούς πρόθυμους “σωτήρες” (Βρετανούς και Αμερικάνους), φανερώνει την υποκειμενική και συμφεροντολογική εφαρμογή των ηθικών αρχών ακόμη και σε ανθρωπιστικές παρεμβάσεις που έχουν σχετικά ευρεία στήριξη από τα μέλη του ΣΑ του ΟΗΕ (στην περίπτωση της Λιβύης, 10 υπέρ και 5 αποχές: Βραζιλία, Κίνα, Γερμανία, Ινδία, Ρωσία). Όπως επίσης είναι γνωστό η Συμμαχία του ΝΑΤΟ κινητοποιήθηκε πολύ εύκολα για “ανθρωπιστική” επέμβαση στο Κοσσυφοπέδιο, ενώ αντίθετα η διεθνής κοινότητα δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθεί στην πραγματική γενοκτονία στη Ρουάντα. 5 Η χρήση των ηθικών αρχών για τη διατύπωση και την εφαρμογή των ανθρωπιστικών επεμβάσεων σε διάφορες κρίσεις εμπεριέχει βραχυπρόθεσμους αλλά και μακροπρόθεσμους κινδύνους.

Οι ανθρωπιστικές επεμβάσεις πρέπει να υποκινούνται από την εφαρμογή της ηθικής που επικεντρώνεται στα βαθύτερα αίτια των διαφόρων κρίσεων. Για παράδειγμα, η σαφώς μονόπλευρη επέμβαση του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο είχε ως στόχο να εμποδίσει τη βίαιη εκδίωξη των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου και όχι την αμερόληπτη και μακροπρόθεσμη λύση της διένεξης μεταξύ των Γιουγκοσλάβων και των Αλβανών (KLA/UCK). Ένα άμεσο αποτέλεσμα της εστίασης στις ηθικές συνέπειες της σύρραξης στο Κοσσυφοπέδιο και όχι τα βαθύτερα αίτιά του, είναι το γεγονός ότι η κρίση στο Κοσσυφοπέδιο υπερέβη τα γεωγραφικά όριά της και απείλησε την ειρήνη και τη σταθερότητα στη γειτονική Πρώην Γιουγκοσλαβική ∆ημοκρατία της Μακεδονίας (ΠΓ∆Μ), καθώς αλβανικά στοιχεία π.χ του KLA / UCK, είχαν εμπλακεί σε ανταρτοπόλεμο εναντίον των δυνάμεων της πολυεθνικής εκλεγμένης κυβέρνησης των Σκοπίων.

Στην περίπτωση της Λιβύης, η επέμβαση της “∆ύσης” εμπεριέχει αρκετούς κινδύνους, καθώς: Μπορεί να συσπειρώσει ακόμη περισσότερο τους υποστηριχτές του Καντάφι και να διευρυνθούν σημαντικά οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων φυλών της Λιβύης με αρνητικά αποτελέσματα στις επιδιώξεις της δύσης. Μπορεί να αυξήσει τα αντιαμερικανικά και αντιευρωπαϊκά αισθήματα του Λιβυκού, και όχι μόνο, λαού, με αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των τρομακτικών ενεργειών σε ευρωπαϊκό έδαφος. Μπορεί να αυξηθεί δραματικά ό αριθμός των μεταναστών προς τις ευρωπαϊκές χώρες και κυρίως προς την χώρα μας η οποία μετά την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για αναβαθμισμένη συμμετοχή με επιθετικά μέσα, είναι πολύ πιθανό να καταστεί μέρος του προβλήματος αστάθειας της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής. Επιπλέον, η χρήση της ηθικής για την αιτιολόγηση των ανθρωπιστικών επεμβάσεων κάνουν δυσδιάκριτα τα όρια του τι μπορεί να δικαιολογηθεί με βάσει την συγκεκριμένη και ομοιόμορφη εφαρμογή του διεθνούς δικαίου και τι μπορεί να καταλήξει σε αδικαιολόγητη μονομερή ή πολυμερή παρέμβαση στις “εσωτερικές υποθέσεις” ενός κυρίαρχου έθνους-κράτους. Με λίγα λόγια, η εφαρμογή της ηθικής μπορεί να είναι και συχνά είναι μια πολιτική σκοπιμότητα στην αιτιολόγηση των ανθρωπιστικών παρεμβάσεων. Για παράδειγμα, η παρέμβαση του Βιετνάμ στην Καμπότζη που οδήγησε στην πτώση του εγκληματικού καθεστώς του Pol Pot και η εισβολή της Ινδίας στο Ανατολικό Πακιστάν (νυν Μπανγκλαντές) είχαν μεικτές επιδιώξεις, δηλαδή εθνικού συμφέροντος αλλά και ανθρωπιστικές και ήταν δικαιολογημένες βάσει των διεθνών ηθικών προτύπων . Οι ΗΠΑ που δεν διστάζουν να ακολουθούν παρόμοιες προσεγγίσεις για να δικαιολογήσουν τις μετά τον Ψυχρό Πόλεμο ανθρωπιστικές επεμβάσεις, επέκριναν έντονα και τις δύο παραπάνω παρεμβάσεις / επεμβάσεις. Το ίδιο έντονα, βέβαια, επέκριναν και την εισβολή της Ρωσίας στη Γεωργία λόγω της γνωστής επέμβασης της τελευταίας στη αποσχισθείσα Ν. Οσετία.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο μετά τον Ψυχρό Πόλεμο περιβάλλον βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το δίλημμα, του κατά πόσον ο σεβασμός της κυριαρχίας των κρατών και των διεθνώς αναγνωρισμένων συνόρων τους, μπορεί να οδηγήσει στην εξόντωση των εθνοτικών ή θρησκευτικών μειονοτήτων σε τυχόν εσωτερικές 6 συγκρούσεις, ή και στη χρήση βίας ενός κυβερνόντος ολοκληρωτικού καθεστώτος, εναντίον του λαού του αλλά και των γειτονικών κρατών. (δηλαδή, την κατάσταση που αντιμετώπισαν οι ευρωπαϊκές χώρες στη δεκαετία του 1930 με την άνοδο της ναζιστικής Γερμανίας)

Είναι πλέον βέβαιο, ότι μόνο η συνεπής εφαρμογή των αρχών του διεθνούς δικαίου, όπως αυτές έχουν ενσωματωθεί στο Χάρτη των ΗΕ μπορεί να αποτελέσει κατάλληλο οδηγό στη διαμόρφωση των αναγκαίων αντιδράσεων σε τέτοιες καταστάσεις, καθώς η εφαρμογή του διεθνούς δικαίου ξεπερνά συχνά τα εθνικά, τα θρησκευτικά και τα πολιτισμικά σύνορα.

∆εν μπορούμε όμως να πούμε το ίδιο με ευκολία όσον αφορά την εφαρμογή της ηθικής στις διεθνείς σχέσεις και τη συμπεριφορά των επιμέρους κρατών. Για παράδειγμα, θα είναι ευκολότερο για τις ΗΠΑ και την Ισλαμική ∆ημοκρατία του Ιράν να συνεργαστούν για την επίλυση των διαφορών τους, μέσω της εφαρμογής του διεθνούς δικαίου και όχι με την προσπάθεια γεφύρωσης των αποκλινουσών εθνικών απόψεων περί ηθικής.

Ανεξάρτητα από την έκβαση της “ανθρωπιστικής” επέμβασης στη Λιβύη, οι ανθρωπιστικές παρεμβάσεις θα συνεχίσουν να παρουσιάζουν τα προαναφερθέντα εγγενή προβλήματα, λόγω του τρόπου λήψεως των αποφάσεων του ΟΗΕ και των γεωστρατηγικών συμφερόντων των διαφόρων μεγάλων δυνάμεων στις περιοχές των ανθρωπιστικών κρίσεων. Ενώ η κατάσταση εξελίσσεται σε στρατηγικό και πολιτικό αδιέξοδο και οι αρχικώς αναμειχθείσες δυνάμεις αναλογίζονται τις τεράστιες προσπάθειες και το ανάλογο κόστος που θα χρειασθούν για μία καθεστωτική αλλαγή (αναχώρηση Καντάφι) και την πολιτική ανασυγκρότηση της Λιβύης, αναφύουν οι “παλιές” κλασσικές προτεινόμενες λύσεις οι οποίες κατά καιρούς επιβλήθηκαν από τις “πάλαι πότε” αποικιοκρατικές δυνάμεις, όπως τα περί “διαχωρισμού” της Λιβύης σε δύο διαφορετικά κράτη.

Η εμπειρία της “Πράσινης Γραμμής” στην Κύπρο και του ακόμα αμφίβολου νομικού καθεστώτος της ύπαρξης του Κοσυφοπεδίου, κ.λ.π., αποδεικνύουν ότι οι βεβιασμένες και βραχυπρόθεσμες λύσεις στρατιωτικών ανθρωπιστικών επεμβάσεων εγκυμονούν μακρόχρονους κινδύνους ενόπλων συγκρούσεων και περιφερειακής αποσταθεροποίησης.

Η απόφαση της χώρας μας για αναβαθμισμένη συμμετοχή θα πρέπει να εξετασθεί προσεκτικά και να συνοδευτεί στις διάφορες συζητήσεις κορυφής με τα αιτούμενα ανταλλάγματα (π.χ. καθορισμός ΑΟΖ με τυχόν νέο καθεστώς Λιβύης, ΑΟΖ Καστελόριζου, Κυπριακό κλπ), χωρίς ενδοιασμούς / δισταγμούς καθώς η σημαντική γεωστρατηγική θέση της και με την Κρήτη σε δεσπόζουσα θέση την καθιστούν πολύ σημαντικό παράγοντα στην ΝΑ Μεσόγειο. Η επέμβαση, υπό την ηγεσία πλέον του ΝΑΤΟ, όπως όλα δείχνουν, θα εξελιχθεί σε πραγματική μακροχρόνια Οδύσσεια, στο τέλος της οποίας αρκετοί, εκατέρωθεν, θα κατηγορηθούν και ίσως κληθούν να απολογηθούν ως εγκληματίες πολέμου.                                                    

          i The Economist, “War with Milocevic,” “Law and right — when they don’t fit together,” (London, UK, April 13, 1999, 17:21), pp. 19-20. («Πόλεμος με τον Μιλόσεβιτς», «Ο Νόμος και το σωστό – όταν δεν ταιριάζουν μαζί».) ii Judah, Tim, Kosovo: War and Revenge, (Yale University Press, New Haven, CT, U.S.A., 2000), p. 285. (Τζούντα Τιμ, Κοσυφοπέδιο: Πόλεμος κι Εκδίκηση, Η.Π.Α., 2000, σ. 285).