Blog

Γράφει ο Στάθης Ν. Καλύβας*

Για την έκβαση των αμερικανικών εκλογών έχουν γραφτεί σχεδόν τα πάντα. Είναι προφανές πως βρισκόμαστε μπροστά σε ένα κομβικό γεγονός με παγκόσμιες προεκτάσεις. Αλλά ποιες ακριβώς είναι αυτές; Όπως συμβαίνει συνήθως σε παρόμοιες περιπτώσεις, η πολυμορφία και ασάφεια του φαινομένου συμβαδίζουν με την τάση των περισσότερων αναλυτών να απομονώνουν και να αναδεικνύουν τη μία διάσταση που τους ενδιαφέρει αγνοώντας αρκετές άλλες, εξίσου σημαντικές. Ας εξετάσουμε τις τρεις πιο δημοφιλείς και πειστικές ερμηνείες του φαινομένου.
Η πρώτη ερμηνεία επικεντρώνεται στην οικονομία και εντοπίζει μια κραυγή απελπισίας και μια έκφραση λαϊκής αντίδρασης απέναντι στις σαρωτικές αλλαγές που έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες. Καθώς καταρρέουν οι παλιές βιομηχανίες και εξαφανίζεται η προοπτική μιας εξασφαλισμένης διά βίου εργασίας για μεγάλα στρώματα του πληθυσμού, αυξάνεται η δυσαρέσκεια, που εκδηλώνεται με την απόρριψη του «παλιού» πολιτικού προσωπικού.
Η δεύτερη ερμηνεία είναι πολιτισμική και τονίζει τις τεκτονικές δημογραφικές αλλαγές που συμβαίνουν και τη βαθμιαία υποχώρηση των ομοιογενών εθνικών ταυτοτήτων που προκαλούν οι μαζικές μεταναστευτικές ροές. Η συνεχής αλλοίωση της δημογραφικής σύνθεσης πολιτικών οντοτήτων που βασίζονταν έως τώρα για τη νομιμοποίησή τους στο αφήγημα της ταύτισης έθνους και κράτους, προκαλεί γενικευμένη και υπαρξιακή ανασφάλεια που σε κάποιες περιπτώσεις λαμβάνει τη μορφή φυλετικών τριβών ενώ σε άλλες αποκτά μια θρησκευτική επίφαση. Παντού όμως εκφράζεται ως φόβος απέναντι στον άλλο, τον ξένο, τον διαφορετικό• και κατ’ επέκταση, η αντίδραση στρέφεται και εναντίον των μορφωμένων και κοσμοπολίτικων φιλελεύθερων ελίτ, που θεωρούνται φιλικές προς αυτό το ρεύμα.
Η τρίτη, τέλος, ερμηνεία αφορά την επικοινωνιακή διάσταση του φαινομένου και καταγράφει τις αλλαγές που έχει επιφέρει η διαδικτυακή επανάσταση. Το κυρίαρχο, έως πρόσφατα, μοντέλο μαζικής επικοινωνίας που εκπορευόταν από τον Τύπο και την τηλεόραση και λειτουργούσε ιεραρχικά και φιλτραρισμένα αντικαθίσταται σταδιακά με ένα καινούργιο, αποκεντρωμένο και αφιλτράριστο μοντέλο, που βασίζεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και που μπορεί να είναι μεν πιο δημοκρατικό, αλλά ενθαρρύνει συγχρόνως την έκφραση και διάδοση ακραίων απόψεων και κατασκευασμένων, ψεύτικων γεγονότων.
Τόσο στις αμερικανικές εκλογές όσο και στο βρετανικό δημοψήφισμα, είδαμε να εκφράζονται και οι τρεις αυτές δυναμικές και μάλιστα με συνδυασμένο τρόπο, έτσι ώστε να είναι πολύ δύσκολο, αν όχι σχεδόν αδύνατο, να τις ξεχωρίσει. Πρόκειται, δηλαδή, για τρεις διαστάσεις του ίδιου προβλήματος και όχι για τρεις εναλλακτικές ερμηνείες. Και όμως, στην παγκόσμια δημόσια συζήτηση οι διαστάσεις αυτές τείνουν να εμφανίζονται ως εναλλακτικές μεταξύ τους. Την πρώτη επιλέγουν κυρίως αριστεροί οικονομολόγοι όπως ο Thomas Piketty, τη δεύτερη συγγραφείς όπως ο Michel Houellebecq αλλά και ακροδεξιοί πολιτικοί, ενώ την τρίτη προκρίνουν αρκετοί κοινωνικοί επιστήμονες. Όμως η έμφαση σε μία και μόνο διάσταση του φαινομένου είναι παραπλανητική και τελικά συσκοτίζει. Η συζήτηση για τις ερμηνείες αυτές θα είχε περιορισμένο ενδιαφέρον εάν δεν μας επέτρεπε να προβληματιστούμε πάνω στο πώς μπορεί να «διορθωθεί το πρόβλημα». Και εδώ όμως, οι συνηθισμένες απαντήσεις ακολουθούν τις τρεις παραπάνω ερμηνείες. Κάποιοι προτείνουν οικονομικά μέτρα για τη δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος, άλλοι υποστηρίζουν την επιστροφή στον προστατευτισμό και κάποιοι άλλοι τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών μέσω αυστηρών ελέγχων. Όμως, καμία από τις λύσεις αυτές δεν φαίνεται ιδιαίτερα πειστική και ο λόγος είναι απλός: το «πρόβλημα» δεν διορθώνεται γιατί απλούστατα η παγκοσμιοποίηση δεν αντιστρέφεται.
Δεν αντιστρέφεται η οικονομική παγκοσμιοποίηση, γιατί η σύγχρονη βιομηχανική παραγωγή στηρίζεται σε σύνθετες, παγκοσμιοποιημένες γραμμές παραγωγής, άρα ο προστατευτισμός οδηγεί στην οικονομική παρακμή, αν όχι κατάρρευση. Επιπλέον, η οικονομική απορρύθμιση που παρατηρείται δεν είναι μόνο συνάρτηση του ελευθέρου εμπορίου αλλά (ιδίως) της τεχνολογικής επανάστασης που θα εξαφανίσει εκατοντάδες επαγγέλματα μέσα στα επόμενα χρόνια, όπως ακριβώς έγινε και με τη βιομηχανική επανάσταση τον 19ο αιώνα. Ούτε και αυτή αντιστρέφεται επομένως. Επιπλέον, δεν είναι δυνατό να ελεγχθεί η μαζική μετακίνηση πληθυσμών. Ο κανόνας της ανθρώπινης ιστορίας είναι η δημογραφική μεταλλαγή και όχι η δημογραφική σταθερότητα. Τέλος, η διαδικτυακή επανάσταση στην επικοινωνία είναι και αυτή μια πραγματικότητα που δεν αλλάζει. Ο μόνος τρόπος που θα μπορούσαν να αντιστραφούν οι τάσεις αυτές θα ήταν μια τεράστια παγκόσμια καταστροφή, που θα οδηγούσε την ανθρωπότητα σε έναν νέο μεσαίωνα.
Τίποτα δεν μπορεί να αποκλειστεί, αλλά δεν είναι αυτό το πιο πιθανό σενάριο.
Τι μπορεί να γίνει λοιπόν; Η απάντηση είναι πάνω-κάτω αυτό που συμβαίνει τώρα. Οι λαϊκιστικοί σπασμοί που ζούμε δεν είναι μόνο το σύμπτωμα των μεγάλων αλλαγών που συμβαίνουν γύρω μας αλλά και το βασικό συστατικό στοιχείο στη διαδικασία απορρόφησής τους από τις ύστερες βιομηχανικές δημοκρατίες. Είναι εκφράσεις δυσαρέσκειας, ανησυχίας και φόβου, αλλά συγχρόνως επιτρέπουν την απορρόφησή τους και την προσαρμογή του συστήματος. Όπως σε μια αεροπορική πτήση, οι αναταράξεις είναι αποπροσανατολιστικές, συχνά τρομακτικές και ενίοτε επικίνδυνες, αλλά δεν συνιστούν καταστροφή. Οι αλλαγές που συμβαίνουν γύρω μας είναι μέρος της πραγματικότητας, όχι το τέλος της.
*Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.