Blog

Εισηγητής: ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ- ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ εα- ΔΝΤΗΣ ΜΕΛΕΤΩΝ ΕΛΙΣΜΕ

Γενικά
Η Αρκτική είναι η περιοχή γύρω από το Βόρειο Πόλο, στον αντίποδα της Ανταρκτικής. Περιλαμβάνει τα βόρεια τμήματα της Αλάσκας (ΗΠΑ), του Καναδά, της Ρωσίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας, της Φινλανδίας, της Ισλανδίας, της Γροιλανδίας (Δανία) και όλο το θαλάσσιο χώρο τον αποκαλούμενο Αρκτικό Ωκεανό ή Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό. Η περιοχή της Αρκτικής ορίζεται γεωγραφικά από τον αρκτικό κύκλο, προσδιορίζεται δηλαδή βορειότερα του αρκτικού κύκλου (γεωγραφικό πλάτος 66 μοιρών και 33 λεπτών βόρειο), όριο που αποτελεί και τη διαχωριστική γραμμή του ήλιου του μεσονυκτίου και της πολικής νύκτας. Εναλλακτικά, η αρκτική περιοχή ορίζεται με βάση το κλίμα και την αρκτική ισόθερμη γραμμή των 10 °C (θερμοκρασία περιοχών σταθερά κάτω από τους 10 °C ακόμη και το θερμότερο μήνα του έτους, Ιούλιο). Η ισόθερμη γραμμή αποτελεί και την τελευταία δενδρογραμμή πέραν από την οποία δεν φυτρώνουν δένδρα. Επίσης υφίστανται και τα διοικητικά όρια της αρκτικής περιοχής όπως αυτά καθορίζονται από τις ιδρυτικές συμφωνίες του Συμβουλίου της Αρκτικής (Arctic Council) με συμμετοχή των 8 προαναφερομένων κρατών και 6 κοινοτήτων ιθαγενών λαών (Permanent Participants).
Συνοπτική Παρουσίαση Κυρίων Σημείων
Η γεωστρατηγική σημασία της περιοχής απορρέει όπως και ιστορικά αποδεικνύεται, από τη σημασία της για τον έλεγχο εναλλακτικών θαλασσίων προσβάσεων, τη σχετική γειτνίαση των χερσαίων εδαφών ΗΠΑ και Ρωσίας και του αναμενόμενου ανταγωνισμού για την οικονομική εκμετάλλευση των πόρων της υφαλοκρηπίδος. Ο τρισδιάστατος αυτός ανταγωνισμός πρέπει να εξεταστεί κάτω και από τις ευρύτερες συνέπειες της κλιματολογικής μεταβολής και των αναγκαίων μέτρων που πρέπει να αναληφθούν, με τα κράτη-μέλη του Arctic Council να κατέχουν σημαντικό μέρος της ευθύνης.
Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η Αρκτική αποτελεί το βόρειο σύνορο της ευρασιατικής ενδοχώρας (Heartland), η κατοχή της οποίας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κυριαρχία επί της Ευρασίας και τελικά αυτού του ίδιου του πλανήτη. Αντίστοιχα σημαντική η αξία της Αρκτικής και  ως αναπόσπαστο μέρος της βορείου περιμέτρου (Rimland) του Spykman, που περιορίζει και ελέγχει την Ευρασία. Δηλαδή, σε αμφότερες τις κλασσικές και αλληλοσυμπληρούμενες προσεγγίσεις, η αξία της Αρκτικής είναι προφανής και η σχετική παραμέληση της υπήρξε αποτέλεσμα μόνο των περιορισμών των διαθέσιμων τότε μέσων.
Σήμερα, οι στρατιωτικές δυνάμεις των ΗΠΑ, της Ρωσίας και δευτερευόντως του Καναδά, Νορβηγίας και Δανίας προσπαθούν –τηρουμένων των αναλογιών- να προβάλλουν την παρουσία και ισχύ τους στην περιοχή. Ειδικά η Ρωσία έχει προχωρήσει σε επενεργοποίηση αριθμού βάσεων που εγκαταλείφτηκαν τη δεκαετία του 1990 και έχει συγκροτήσει διακλαδικές δυνάμεις με αυξημένες επιχειρησιακές δυνατότητες στην αρκτική περιοχή. Η συχνή παρουσία πυρηνικών υποβρυχίων εξοπλισμένων με διηπειρωτικούς πυραύλους υποδουλώνει τη σημασία του Αρκτικού Ωκεανού ως περιοχής εκτόξευσης ενός πρώτου πυρηνικού πλήγματος παρέχοντας αισθητά μικρότερο χρόνο αντίδρασης του αντιπάλου συγκρινόμενο με τις μακρότερες πορείες των ICBM των ΗΠΑ, Ρωσίας και Κίνας. Ομοίως η υπέρπτηση άνωθεν του Βορείου Παγωμένου Ωκεανού μειώνει τους χρόνους αντίδρασης της αεράμυνας και οδηγεί συντομότερα στα ζωτικά σημεία των αντιπάλων αυξάνοντας δραματικά την έκταση της προς επιτήρηση περιοχής. Σε τελευταία ανάλυση, η γειτνίαση ΗΠΑ και Ρωσίας εκατέρωθεν του Βορείου Πόλου επιτρέπει την εμπλοκή τους –σε ένα αφιλόξενο και ακατοίκητο περιβάλλον-χωρίς την παραβίαση εδαφών και θαλασσίων ή εναερίων χώρων άλλων δυνάμεων. Παράλληλα αναγνωρίζεται ότι το κόστος εξοπλισμού και διατήρησης ειδικών διακλαδικών μονάδων για αρκτικές επιχειρήσεις είναι δυσβάστακτο. Αναπόφευκτα, οι λοιπές «αρκτικές» χώρες περιορίζονται στην συμβολική παρουσία κυρίως δυνάμεων ακτοφυλακής, αεροπορικής επιτήρησης και έρευνας και διάσωσης με έμφαση στις άμεσα γειτνιάζουσες θαλάσσιες περιοχές.
Αναμφισβήτητα η αναμενόμενη πύκνωση των θαλασσίων δρομολογίων και κυρίως των εργασιών εκμετάλλευσης υποθαλασσίων κοιτασμάτων θα αυξήσει και την παρουσία στρατιωτικών δυνάμεων και λιμενικών περιπολιών. Ζωτική σημασίας θα είναι η ύπαρξη λιμενικών διευκολύνσεων που θα επιτρέπουν την υποστήριξη όλων αυτών των διακινουμένων σκαφών, εφοδίων και εγκαταστάσεων. Η Ρωσία εδώ και χρόνια έχει επενδύσει στην κατασκευή στόλου παγοθραυστικών σκαφών υποδηλώνοντας το ενδιαφέρον για την περιοχή και προβάλλοντας τις ικανότητες της. Η μείωση της απόστασης μεταξύ Κίνας και Ευρώπης, περίπου κατά το 1/3 της διαδρομής, θα επιφέρει παγκόσμια ενίσχυση του εμπορίου.  Επίσης, τεράστια κέρδη θα αποκομίσουν και οι ναυτιλιακές εταιρείες που έγκαιρα θα δρομολογήσουν πλοία νέας τεχνολογίας εκμεταλλευόμενες τις νέες διαδρομές και συμμορφούμενες με τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς και δεσμεύσεις ασφαλείας που σταδιακά επιβάλλονται για τη χρήση των πολικών δρομολογίων.
Η αναμενόμενη εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων θα απαιτήσει τη δημιουργία τεράστιων υποδομών σε θάλασσα αλλά και την εγγύς ξηρά. Αντίστοιχα θα αναπτυχθούν και νέοι αγωγοί διέλευσης ενέργειας σε ξηρά και θάλασσα περιορίζοντας σε τελική ανάλυση την ενεργειακή εξάρτηση με αμοιβαίο όφελος παραγωγού και καταναλωτή. Μια παρόμοια ενεργειακή εξέλιξη θα επιτρέψει την τροφοδοσία των ενεργειακά διψασμένων χωρών της Ασίας είτε μέσω αγωγών που θα διασχίζουν τη Σιβηρία είτε με τη χρήση πλωτών μέσων που θα χρησιμοποιούν τη Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή. Ιδιαίτερα κερδισμένες χώρες από μια παρόμοια εξέλιξη προβάλουν η Ρωσία και ο Καναδάς και δευτερευόντως οι ασιατικοί αποδέκτες της ενέργειας. Ευελπιστούμε ότι η οικολογική ευαισθησία της περιοχής και η καθυστέρηση της εκμετάλλευσης θα επιτρέψουν την εφαρμογή αυστηρών περιβαλλοντολογικών περιορισμών και αποτελεσματικότερων μέτρων προστασίας από μια περισσότερο ευαισθητοποιημένη διεθνή κοινωνία.
Αναμφισβήτητη η γεωστρατηγική και οικονομική σημασία της Αρκτικής και αναπόφευκτα τα συνορεύοντα κράτη εποφθαλμιούν τον έλεγχο των θαλασσίων ζωνών συγκοινωνιών και της πλούσιας σε ενεργειακούς πόρους περιοχής. Στην κατεύθυνση αυτή προβαίνουν σε ενίσχυση των θέσεων τους μέσω διεκδικήσεων, διακηρύξεων, απόκτησης ικανοτήτων, δημιουργίας επενδύσεων και προβολής ισχύος, ευελπιστώντας μελλοντικά να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής ενισχύουν την αξία της Αρκτικής και παράλληλα δημιουργούν εστίες τριβών και αντικρουόμενων συμφερόντων. Εκτιμάται όμως ότι ο ενδεχόμενος κίνδυνος μιας σύγκρουσης με επίκεντρο την Αρκτική έχει υπερπροβληθεί. Το μεγαλύτερο μέρος των θαλασσίων περιοχών είναι ήδη οριοθετημένο μεταξύ των παρακτίων κρατών και τα ζητήματα της διεκδικούμενης υφαλοκρηπίδος δρομολογούνται για επίλυση μέσω των διεθνών οργάνων. Σημαντικές διαφορές άλλωστε επιλύθηκαν μέσω διμερών διαπραγματεύσεων στο πρόσφατο παρελθόν. Σε τελευταία ανάλυση, τα κέρδη αλλά και οι απαιτούμενες επενδύσεις για την εκμετάλλευση των ήδη κατοχυρωμένων εδαφών  είναι αμφότερα τεράστια και μια σύγκρουση απλά θα μείωνε αμοιβαία τα μελλοντικά οφέλη. Εκτιμάται ότι οι πέντε άμεσα εμπλεκόμενες χώρες θα επιλέξουν τη μεταξύ τους συνεννόηση παρά τον κίνδυνο εμπλοκής εξωτερικών χωρών ή και άλλων οργάνων (η πρόθεση αυτή φάνηκε καθαρά στη Διακήρυξη της Ilulissat του 2008). Μια μελλοντική απόφαση για την τύχη της διαφιλονικούμενης Lomonosov Ridge μάλλον θα αποτελέσει άλλον ένα δικαστικό συμβιβασμό αντικρουόμενων κρατικών θέσεων και προσπάθεια μερικής ικανοποίησης όλων των μερών. Άλλωστε η μεγιστοποίηση των κερδών των ανταγωνιζομένων κρατών στην περιοχή της Αρκτικής δεν εστιάζεται στην κατοχή μεγαλυτέρων εκτάσεων αλλά στην πρόκληση δημιουργίας τεραστίων υποδομών και αντίστοιχων επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας και αναγκαίων κεφαλαίων για την υπέρβαση των δυσμενών μορφολογικών και  περιβαλλοντολογικών συνθηκών. Η συνεργασία Δύσεως και Ρωσίας στην αρκτική περιοχή είναι επιβεβλημένη και αναπόφευκτη αρκεί να παραμεριστούν επικίνδυνες πολιτικές, εθνικιστικές λαϊκίστικες ακροβασίες και μεταφορά διμερών προβλημάτων από άλλες περιοχές.

Σημεία Ενδιαφέροντος προς Συζήτηση
1.    Είναι ενδεχόμενη η έντονη στρατικοποίηση της Αρκτικής και εάν αυτό συμβεί θα αποσταθεροποιήσει την υπάρχουσα ισορροπία δυνάμεων?
2.    Διαβλέπετε ως πιθανότερη τη σύγκρουση ή συνεργασία των χωρών  του Συμβουλίου της Αρκτικής?
3.     Οι συνέπειες της εμπορικής και ενεργειακής εκμετάλλευσης της Αρκτικής?
4.    Περιβαλλοντολογικοί κίνδυνοι στην Αρκτική?
5.    Ευκαιρία για την ελληνική ναυτιλία?
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1)    Χάρτες με τα όρια της Αρκτικής παρουσιάζονται αναλυτικά κατά περίπτωση στην ιστοσελίδα του Arctic Council: http://arctic-council.org/index.php/en/learn-more/map
(2)    Επίσημη ιστοσελίδα του Arctic Council: http://arctic-council.org/index.php/en/
(3)    Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας: http://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
(4)    Στοιχεία για τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων στην Αρκτική σύμφωνα με το επίσημο όργανο του Arctic Council (Arctic Monitoring Assessment Programme-AMAP): http://www.amap.no/documents/13/arctic-oil-and-gas-2007/80
(5)    Βασικές στρατηγικές των ΗΠΑ, Ρωσίας, Καναδά, Νορβηγίας, Δανίας, Σουηδίας, Φινλανδίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με Αρκτική: http://www.geopoliticsnorth.org/index.php?option=com_content&view=article&id=159&Itemid=69
(6)    US National Strategy for the Arctic Region (White House 2013): https://www.whitehouse.gov/sites/default/files/docs/nat_arctic_strategy.pdf
(7)    Ρωσική διεκδίκηση Lomonosov Ridge: http://www.energia.gr/article.asp?art_id=96816
(8)    Σχετικά με την «Ilulissat Declaration»: https://en.wikipedia.org/wiki/Ilulissat_Declaration
(9)    Changes in the Arctic: Background and Iissues for Congress (21 Decenber 2015): https://www.fas.org/sgp/crs/misc/R41153.pdf
(10)    Russian Approach Towards the Arctic Region: http://cenaa.org/analysis/russian-approach-towards-the-arctic-region/
(11)    Arctic:  Attracting New Military Scrutiny: http://www.defensenews.com/story/defense/2015/11/01/arctic-attracting-new-military-scrutiny/75001476/
(12)    Russia and the Arctic: an End to the Cooperation? http://www.sipri.org/media/newsletter/essay/mar-15-russia-and-the-arctic
(13)    International Requirements for Ships Operating in Polar Seas: http://www.imo.org/en/KnowledgeCentre/papersandarticlesbyimostaff/documents/international%20requirements%20for%20ships%20operating%20in%20polar%20waters%20-%20h.%20deggim.pdf
(14)    Μεταπτυχιακή Εργασία της Κεζεμπόγλου Ρωξάνης (Πανεπιστήμιο Πειραιά) με τίτλο «Η Αρκτική στην Απόψυξη-Το Μεγάλο Παιχνίδι» (Δεκέμβριος 2013): dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/…/Kezempoglou.pdf?