ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟ-ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ COVID-19
ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟ-ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ COVID-19
Δρ. Ιωάννης-Διονύσιος Σαλαβράκος (*)
1. Πρόλογος
Σε προηγούμενη μελέτη στην ιστοσελίδα του ΕΛΙΣΜΕ είχα επιχειρηματολογήσει ότι η Τουρκία δεν μπορεί εύκολα να προχωρήσει σε θερμό επεισόδιο με την Ελλάδα για μία σειρά λόγων, αλλά είχα προβάλει το επιχείρημα ότι το τρέχον ημερολογιακό έτος θα είναι έτος έντασης στις διμερείς σχέσεις. Το παρόν άρθρο έχει ως στόχο να επικαιροποιήσει την επιχειρηματολογία μου η οποία παραμένει στη βάση της ίδια, παρά τις τεράστιες αλλαγές στο διεθνές σύστημα και στο γεωπολιτικό υποσύστημα της Ανατολικής Μεσογείου. Τονίζω ότι η ανθρωπότητα βιώνει τεκτονικές αλλαγές οι οποίες εγκυμονούν κινδύνους. Επίσης παρά την τρέχουσα κρίση λόγω του COVID-19 η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει μία τεράστιας έκτασης και έντασης γεωπολιτική κρίση το μέγεθος της οποίας είναι μεγαλύτερο και οξύτερο από κάθε άλλη αντίστοιχη κρίση του παρελθόντος. Παράλληλα βρίσκονται υπό εξέλιξη άλλες τέσσερεις μεγάλες κρίσεις:
-μία παγκόσμια οικονομική κρίση (η ένταση της οποίας οξύνεται λόγω COVID-19),
-μία πολιτισμική / θεσμική κρίση,
-μία δημογραφική κρίση και
-μία περιβαλλοντική κρίση.
Η διάρθρωση της μελέτης έχει τρία μέρη: Το πρώτο αναφέρεται στις εξελίξεις στο διεθνές σύστημα. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στο υποσύστημα της ανατολικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής-Βορείου Αφρικής και Βαλκανίων. Το τρίτο μέρος συνδίάζει τις εξελίξεις του διεθνούς συστήματος με αυτές των υποσυστημάτων της περιοχής αλλά και με τις οικονομικές, πολιτισμικές, δημογραφικές και περιβαλλοντολογικές κρίσεις. Ακολουθούν τα συμπεράσματα της μελέτης. Τονίζεται ότι και η παρούσα μελέτη είναι εκτεταμένη όπως και η προηγούμενη.
2. Η παγκόσμια γεωπολιτική κρίση και οι διπλωματικές πρωτοβουλίες των ΗΠΑ κατά την προ COVID-19 περίοδο
Το διεθνές σύστημα παρουσιάζει πολύπλευρη αστάθεια αλλά και έντονη διπλωματική δραστηριότητα με στόχο την μείωση των εντάσεων.
2α. Η αστάθεια του διεθνούς συστήματος
Το διεθνές σύστημα χαρακτηρίζεται από μεγάλη αστάθεια στον άξονα:
-Αρκτικός κύκλος, (όπου η τήξη των πάγων οδηγεί στην οικονομική ναυτιλιακή εκμετάλλευση της ζώνης του Αρκτικού). Στην προσπάθεια αυτή τα συμφερόντα Κίνας, Ρωσίας, ΗΠΑ, Καναδά, Ιαπωνίας βρίσκονται σε σύγκρουση.
-Βόρειος Ειρηνικός, (παράμενει άλυτη η διαμάχη Ρωσίας-Ιαπωνίας για τις νήσους Κουρίλλες)
-Βόρεια Νότια Κορεά, (όπου πέραν των διμερών προβλημάτων υπάρχει και το ζήτημα της πυρηνικοποίησης της Βόρειας Κορέας)
-Νότια Σινική Θάλασσα, (εδώ τίθεται ζήτημα κυριαρχίας ακατοίκητων νησίδων και βραχονησίδων, υπάρχει ζήτημα εκμετάλλευσης φυσικών πόρων κυρίως αποθεμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου, αλλά υπάρχει και ζήτημα ελέγχου θαλασσίων οδών). Στην περιοχή ερίζουν η Κίνα με τις άλλες χώρες (Ιαπωνία, Ινδία, Φιλιππίννες, Αυστραλία, Βιετνάμ, Νότια Κορέα). Οι ΗΠΑ αντιτίθενται στις κίνήσεις της Κίνας. Ο σχηματισμός της τετράδας (QUAD) μεταξύ ΗΠΑ-Ιαπωνίας-Ινδίας-Αυστραλίας αποτελεί το μοχλό ανάσχεσης του Πεκίνου.
-Ινδικός ωκεανός (εδώ υπάρχει σαφής ανταγωνισμός Κίνας-Ινδίας) ενώ στην Κινεζο-ινδική μεθόριο λαμβάνουν χώρα πολλά μεθοριακά επεισόδια. Τονίζουμε την σύγκρουση του 1962 μεταξύ των δύο χωρών.
-Ινδία-Πακιστάν, όπου υπάρχει αύξηση της έντασης λόγω του Κασμίρ αλλά και από τη στενή στρατιωτική και οικονομική σχέση Κίνας-Πακιστάν. Η συμμαχία αυτή είναι ο μεγαλύτερος πονοκέφαλος της Ινδίας δηλαδή ένας διμέτωπος πόλεμος με τις δύο χώρες.
-Αφγανιστάν, όπου εξακολουθούν να υπάρχουν θύλακες ισλαμιστών οι οποίοι μπορούν να εξαπολύσουν επιθέσεις κατά δυτικών στόχων
-Ιράν, το ζήτημα είναι πολύπλοκό. Το Ιράν θεωρείται απειλή τόσο από ορισμένες μουσουλμανικές χώρες της περιοχής (π.χ. Σαουηδική Αραβία) αλλά και από το Ισραήλ. Παράλληλα οι ΗΠΑ έχουν επαναφέρει το ζήτημα του πυρηνικού προγράμματος / όπλων του Ιράν.
-Μέση Ανατολή, όπου πέραν της παλαιάς διαμάχης Ισραήλ-Αράβων, το Παλαιστινιακό ζήτημα το ζήτημα του Λιβάνου, και το Κουρδικό ζήτημα έχουν προστεθεί ο εμφύλιος της Συρίας και η άνοδος του Ισλαμικού Κινήματος στη περιοχή, αλλά και ο εμφύλιος της Υεμένης .
-Βόρειος Αφρική όπου βρίσκεται σε εξέλιξη ο εμφύλιος στη Λιβύη.
-Καύκασος, όπου υπάρχει μία σειρά προβλημάτων. Οι σχέσεις Αρμενίας-Τουρκίας και Αρμενίας-Αζερμπαίζαν, οι σχέσεις Γεωργίας-Ρωσίας, η άνοδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού στη περιοχή και η διαμάχη των ενεργειακών αγωγών μεταξύ ΗΠΑ-Ρωσίας.
-Ουκρανία, εδώ από το 2014 έχουμε την de-facto διχοτόμηση της χώρας ενώ έχουμε και την κατάλυψη της Κριμαίας από τη Ρωσία.
-Βαλτική, όπου η συγκέντρωση ισχυρών ρωσικών δυνάμεων στη περιοχή έχει θορυβήσει το ΝΑΤΟ το οποίο εξακολουθεί να ανησυχεί για τις πραγματικές μακροπρόθεσμες προθέσεις της Μόσχας έναντι των Βαλτικών Δημοκρατιών.
-Βόρειος Ατλαντικός. Η επάνοδος της ρωσικής ναυτικής ισχύος στη περιοχή οδήγησε τις ΗΠΑ στην επανασύσταση του 2ου Στόλου.
-Στην νοτιο-ανατολική Ευρώπη το Κοσσυφοπέδιο μπορεί να πυροδοτήσει εκ νέου κρίσεις ενώ η διαμάχη Ουγγαρίας-Ρουμανίας για την Τρανσυλβανία και Ουγγαρίας-Σερβίας για τη Βοϊβοδίνα παραμένουν. Ειδικά ως προς τη διαμάχη Ουγγαρίας-Ρουμανίας πρόσφατα η Ουγγαρία έθεσε θέμα έμεσης αναθεώρησης της Συνθήκης του Τραϊανόν με αποτέλεσμα την έντονη αντίδραση της ρουμανικής πλευράς.
-Στην ανατολική Μεσόγειο το Κυπριακό παραμένει άλυτο και η Τουρκία ακολουθεί επιθετική ισχύ στον άξονα Θράκης-Αιγαίου-Ανατολικής Μεσογείου.
–Στη Λατινική Αμερική η Βενεζουέλααποτελεί άλλο ένα πεδίο αντιπαράθεσης. Η τρέχουσα κρίση στη χώρα άρχισε στις 10/12/2018 όταν δύο ρωσικά στρατηγικά πυρηνικά βομβαρδιστικά Τupolev-160 προσγειώθηκαν στο αεροδρόμιο του Καράκας μετά από ταξίδι 12.000 χλμ. με εναέριο αφοδιασμό. Τα ρωσικά αεροσκάφη επέστρεψαν στη Ρωσία μετά από πέντε ημέρες αλλά η Μόσχα είχε στείλει στην Ουάσινγκτων το μήνυμα ότι οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις μπορούσαν να έχουν βάσεις νοτίως των ΗΠΑ. Στις 23/1/2019 όταν ο ηγέτης της αντιπολίτευσης Χουάν Γκουαϊδό αυτοανακυρήχθηκε μεταβατικός προέδρος της χώρας ενώπιον χιλιάδων διαδηλωτών. Εντός δύο ημερών οι ΗΠΑ, 14 κράτη της ΕΕ και άλλες 11 χώρες της Λατινικής Αμερικής αναγνώρισαν τον Γκουαϊδό ως προέδρο της χώρας. Η αντίδραση της Ρωσίας και της Κίνας ήταν άμεση. Τόσο η Μόσχα όσο και το Πεκίνο τόνισαν ότι εξακολουθούν να αναγνωρίζουν ως νόμιμο προέδρο της χώρας τον Νικολάς Μαδούρο και έθεσαν θέμα παρασκηνιακής δυτικής συνομωσίας με απώτερο στόχο την στρατιωτική επέμβαση της Δύσης στη χώρα. Η Δύση απάντησε στις κατηγορίες λέγοντας ότι το ενδιαφέρον της για τη Βενεζουέλα εκπηγάζει από την τεράστια ανθρωπιστική κρίση που μαστίζει τη χώρα με μεγάλες ελλείψεις τροφίμων και φαρμάκων.
Παράλληλα πυροδοτήθηκε ένα παίγνιο οικονομικής ισχύος. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ στοχοποίησαν τα συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας, το χρύσο της χώρας και την μεγαλύτερη εταιρεία πετρελαίου την PDVSA (Petroleos de Venezuela). Στο οικονομικό παίγνιο εμπλέκεται και η Τουρκία, αφού με βάση δυτικές πηγές η Βενεζουέλα πώλησε στην Τουρκία 73 τόννους χρυσού, ενώ άλλα 127 εκ. ευρώ μεταφέρθηκαν από τη Βενεζουέλα σε ρωσικές τράπεζες.
-Η ένταση στο ιψενικό τρίγωνο Μόσχας-Πεκίνου-Ουάσινγκτον. Πέραν της έντασης σε ολόκληρη την Ευρασία και τη Λατινική Αμερική υπάρχει τεράστια ένταση στις διμερείς σχέσεις Ρωσίας-ΗΠΑ και Κίνας-ΗΠΑ. Η Ρωσοκινεζική συμμαχία δεν είναι καινούργια αφού αντίστοιχο σχήμα υπήρχε και επί Ψυχρού Πολέμου. Όμως σήμερα η συμμαχία της Ρωσικής Αρκούδας και του Κινεζικού Δράκου είναι διαφορετική. Ουσιαστικά η Μόσχα θέτει υπό τη στρατηγική της πυρηνική ομπρέλλα το Πεκίνο το οποίο με τη σειρά του δίνει στη συμμαχία την αναγκαία οικονομική και δημογραφική ισχύ η οποία μπορεί να προκαλέσει υπονομεύσει την αμερικανική παγκόσμια πρωτοκαθεδρία.
Οι δύο αυτοί πόλοι ισχύος (Ρωσία-Κίνα) και ΗΠΑ έχουν εμπλακεί σε έντονο ανταγωνισμό ο οποίος έχει ξεπεράσει τα επίπεδα του Ψυχρού Πολέμου. Η ανάλυση της αντιπαλότητας σε όλα τα πεδία δεν γίνεται στα πλαίσια του παρόντος πονήματος λόγω χώρου, αλλά θα αναφέρω τρία μόνο γεγονότα στη στρατιωτική σφαίρα τα οποία δείχνουν την ένταση και το μέγεθός της:
1) Στην στρατιωτική άσκηση της Ρωσίας Vostok-2018 (11-17 Σεπτεμβρίου 2018) στην οποία συμμετείχαν η Κίνα και η Μογγολία αναπτύχθηκαν 300.000 άνδρες, πλέον των 1.100 αεροπλάνων ελικοπτέρων και drones, ενώ κινεζική συμμετοχή στην άσκηση ήταν 3.200 άνδρες με 900 οχήματα και άρματα μάχης, 30 αεροπλάνα και ελικόπτερα. Στη διάρκεια της άσκησης μέσα σε 28 δευτερόλεπτα 8 κινεζικοί εκτοξευτές ρουκετών έριξαν 320 ρουκέτες και η συνολική κατανάλωση πυρομαχικών του κινεζικού στρατού στην άσκηση ξεπέρασε τις 100.000 οβίδες και σφαίρες. Η άσκηση ήταν η μεγαλύτερη επίδειξη συμβατικής ισχύος από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ αντέδρασαν αστραπιαία με την άσκηση Trident Juncture 2018 (25 Οκτωβρίου έως 23 Νοεμβρίου 2018), με τη συμμετοχή 29 χωρών και συνολική δύναμη 45.000-50.000 ανδρών, 150 αεροπλάνων, 60 πολεμικών πλοίων συμπεριλαμβανομένου του αμερικανικού αεροπλανοφόρου Harry S. Truman, και πλέον των 10.000 αρμάτων μάχης, οχημάτων, αυτοκινούμενων πυροβόλων κλπ. Αν και η δυτική άσκηση υστερούσε σε αριθμούς σε σχέση με την αντίστοιχη ρωσοκινεζική, σε πολιτικό επίπεδο οι δύο αυτές ασκήσεις δείχνουν ακριβώς πόσο υψηλή είναι η ένταση μεταξύ των δύο μεγάλων πόλων ισχύος την παρούσα χρονική περίοδο.
2) Το δεύτερο στρατιωτικό γεγονός αφορά το πυρηνικό παίγνιο του 2019. Στις 15-17 Οκτωβρίου 2019 η Ρωσία προχώρησε στην άσκηση στρατηγικών πυρηνικών όπλων “Κεραυνός 2019” (“GROM-2019”) σε διάφορες περιοχές της Ρωσίας με χρήση διηπειρωτικών πυράυλων RS-24 YARS, πυραύλων Iskander, Sineva (SS-N-23), RS-50 (SS-N-18) στην άσκηση συμμετείχαν 12.000 άνδρες με 213 εκτοξευτές πυραύλων, 105 αεροπλάνα, 15 πλοία επιφανείας, 5 υποβρύχια, 310 ειδικές μονάδες των αεροδιαστημικών δυνάμεων κλπ. (η Μόσχα δημοσίευσε την διεξαγωγή της άσκησης στις 21 Οκτωβρίου).
Την επομένη της ρωσικής άσκησης στις 18 Οκτωβρίου 2019 τρεις αμερικανικές στρατιωτικές διοικήσεις η “Στρατηγική Διοίκηση ΗΠΑ”, (US STRATEGIC COMMAND=USSTRATCOM), η “Διοίκηση Αεράμυνας Βορείου Αμερικής”, (NORTH AMERICAN AEROSPACE DEFENCE COMMAND=NORAD) και η “Αμερικανική Βόρεια Διοίκηση”, (US NORTH COMMAND=USNORTHCOM) προχώρησαν επίσης στις ασκήσεις στρατηγικών πυρηνικών όπλων “GLOBAL THUNDER” και “VIGILAND SHIELD20”. Παράλληλα στο ευρωπαϊκό έδαφος το ΝΑΤΟ έκανε χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων στην μυστική άσκηση “STEADFAST NOON” στη Γερμανία με χρήση πυρηνικών βομβών Β61 (Παρασκευή 18 Οκτωβρίου 2019). Είναι μία από τις ελάχιστες φορές στη παγκόσμια ιστορία όπου όταν τελείωνει μία πυρηνική άσκηση στρατηγικών πυρηνικών όπλων αμέσως την επομένη ημέρα ο αντίπαλος συνασπισμός αρχίζει τις δικές του ασκήσεις με στρατηγικά και τακτικά πυρηνικά όπλα.
3) Στα μέσα του 2019 ο διοικητής της δύναμης Πεζοναυτών των ΗΠΑ (US Marine Corps), στρατηγός David Berger τόνισε ότι μετά από σχεδόν είκοσι χρόνια εστίασης του ενδιαφέροντος των Πεζοναυτών σε Μέση Ανατολή και Αφγανιστάν πλέον το στρατηγικό ενδιαφέρον μετατοπίζεται στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού ως επίκεντρο μελλοντικού θεάτρου επιχειρήσεων. Ο στρατηγός εξήγησε ότι η μετατόπιση γίνεται για έναν και μόνο λόγο την αντιμετώπιση της Κίνας. Τα τρία αυτά στρατιωτικά γεγονότα της διετίας 2018-2019 δείχνουν την κλίμακα της έντασης. Έχοντας σκιαγραφήσει το διεθνές σύστημα ας έρθουμε σε ορισμένες διπλωματικές πτυχές.
Είναι η πρώτη φορά στη παγκόσμια ιστορία που έχουμε τόσες πολλές διαμάχες (disputes) ή ανοιχτές πολεμικές συγκρούσεις (conflicts) ταυτόχρονα σε έκταση και ένταση. Σε όλες αυτές τις περιοχές συγκρούονται τα συμφέροντα ΗΠΑ, Ρωσίας, Κίνας, Καναδά και άλλων τοπικών δυνάμεων. Είναι σαφές ότι τυχόν επιπρόσθετη ένταση σε ανατολική Μεσόγειο, Βαλκάνια και Βόρεια Αφρική αυξάνει την αστάθεια του διεθνούς συστήματος και δεν προκαλεί όφελος στις διεθνείς σχέσεις.
2β. Οι χρονικά σχεδόν ταυτόχρονες διπλωματικές αμερικανικές πρωτοβουλίες αντιμετώπισης της παγκόσμιας αστάθειας.
Οι ΗΠΑ αποφάσισαν να δράσουν σχεδόν στο σύνολο της Ευρασίας για την μείωση της έντασης. Η αμερικανική δράση επικεντρώνεται σε τέσσερεις περιοχές:
Πρώτον στη Βόρειο Κορέα όπου αν και η πρώτη προσπάθεια εξεύρεσης διπλωματικής λύσης τόσο στο πυρηνικό πρόγραμμα της χώρας, όσο και στη σχέση Βόρειας-Νότιας Κορέας
έλαβε χώρα την περίοδο Ιανουαρίου 2018-Δεκεμβρίου 2019. Ο στόχος της διπλωματικής πρωτοβουλίας ήταν η επίτευξη συμφωνίας μέχρι τον Ιανουάριο του 2021 στο πυρηνικό πρόγραμμα της Βόρειας Κορέας. Η προσπάθεια αυτή όμως απέτυχε. Εδώ ο ρόλος της DIA (Defence Intelligence Agency) υπήρξε σημαντικός αφού παρουσίασε εκθέσεις με βάση τις οποίες η Βόρεια Κορέα προσπαθούσε απλά να κερδίσει χρόνο στο διπλωματικό τραπέζι και δεν είχε καμία ουσιαστική διάθεση να σταματήσει το πυρηνικό της πρόγραμμα. Παρά την αποτυχία το State Department υποστηρίζει ότι ίσως μία νέα προσπάθεια αρχίσει όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν. Η προσπάθεια εύρεσης λύσης έγινε με προσωπική ανάμειξη του αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Mike Pompeo.
Η δεύτερη περιοχή έντονης διπλωματικής δραστηριότητας αφορά το Αφγανιστάν και τις σχέσεις Ινδίας-Πακιστάν. Ως προς το Αφγανιστάν οι ΗΠΑ έχουν εγκαινιάσει έναν διάλογο με τους Ταλιμπάν με σκοπό την οριστική λύση του πολιτικού προβλήματος της χώρας η οποία θα επιτρέψει την αποχώρηση των αμερικανικών δυνάμεων από τη χώρα. Για την επίτευξη μίας συμφωνίας ΗΠΑ-Ταλιμπάν κομβικό ρόλο έχει το Πακιστάν. Έτσι οι σχέσεις Ουάσιγκτον-Ισλαμαμπάντ αναθερμάνθηκαν κατά το 2019 παρά την υποβάθμιση που είχαν υποστεί την προηγούμενη περίοδο. Παράλληλα οι ΗΠΑ δραστηριοποιήθηκαν σε μία προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος του Κασμίρ το οποίο επί χρόνια αποτελεί μήλον της έριδος μεταξύ Ινδίας-Πακιστάν. Η προσπάθεια έγινε με προσωπική ανάμειξη της πρέσβεως Alice Wells η οποία είναι η ανώτερη διπλωμάτις του State Department για την νότια Ασία.
Η τρίτη περιοχή έντονης διπλωματικής δραστηριότητας αφορά τη Μέση Ανατολή και την επίλυση του προβλήματος Ισραήλ-Παλαιστίνης. Στη προσπάθεια αυτή ηγήθηκε ο ίδιος ο προέδρος των ΗΠΑ ο οποίος στις 28-1-2020 παρουσίασε μαζί με τον πρωθυπουργό του Ισραήλ ένα σχέδιο επίλυσης του προβλήματος. Το αμερικανικό σχέδιο προβλέπει τη δημιουργία ανεξάρτητου παλαιστινιακού κράτους στο οποίο παραχωρείται διπλάσια έκταση σε σχέση με αυτή την οποία ελέγχει η τρέχουσα Παλαιστινιακή Αρχή. Με βάση το σχέδιο πρωτεύουσα του νέου κράτους θα είναι η ανατολική Ιερουσαλήμ. Από την άλλη πλευρά το σχέδιο αναγνωρίζει ισραηλινή κυριαρχία στα εδάφη που κατέλαβε το Ισραήλ στο πόλεμο του 1967 και ειδικότερα σε μεγάλο τμήμα της Δυτικής όχθης και της κοιλάδας του Ιορδάνη και αναγνωρίζει την κυριαρχία του Ισραήλ στις ιστορικές περιοχές της Ιουδαίας και της Σαμάριας. Τυχόν επίλυση της μακροχρόνιας διαμάχης Ισραήλ-Παλαιστινίων επιτρέπει στις ΗΠΑ την απομόνωση του Ιράν αλλά είναι και βήμα για την οριστική επίλυση του συριακού προβλήματος.
Η τέταρτη περιοχή έντονης αμερικανικής διπλωματικής δραστηριότητας είναι η Ανατολική Μεσόγειος και το Αιγαίο. Στη περιοχή αυτή η Τουρκία δημοσίευσε το “Δόγμα της Γαλαζιας Πατρίδας” το οποίο είναι μετεξέλιξη της προηγούμενης θεωρίας των “γκρίζων ζωνών” αυξάνοντας κατακόρυφα την ένταση. Η θεωρία των γκρίζων ζωνών αφορούσε το νομικό καθεστώς 132 ακατοίκητων βραχονησίδων, όμως το δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας αμφισβητεί την υφαλοκριπίδα σε κατοικημένα ελληνικά νησία, τέμνει το Αιγαίο στη μέση και η πρόσφατη “συμφωνία” Λιβύης-Τουρκίας αν εφαρμοσθεί υφαρπάζει κυριαρχία επί ελληνικών υδάτων νοτίως της Κρήτης. Η ρητορική και η διπλωματική δραστηριότητα της Τουρκίας αυξάνουν την ένταση αλλά σε επίπεδο πολιτικών και στρατιωτικών κινήσεων οι δυνατότητες της είναι περιορισμένες.
Στη περιοχή αυτή τα στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ συνδέονται με την εκμετάλλευση του φυσικού αερίου Ισραήλ-Αιγύπτου-Κύπρου-Ελλάδας. Έτσι η κατασκευή του Αγωγού East-Med μεταξύ Ελλάδος-Κύπρου και Ισραήλ δεν είναι ένα αποφασισμένο ενεργειακό project των τριών χωρών. Έχει χαρακτηρισθεί ως συμφωνία εθνικής ασφάλειας από τον Προέδρο των ΗΠΑ και τα νομοθετικά σώματα.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι ΗΠΑ και η Ελλάδα έχουν κοινά μακροχρόνια γεωπολιτικά, στρατηγικά, ναυτιλιακά και ενεργειακά συμφέροντα. Πέραν των διμερών συμφερόντων σε επίπεδο ΝΑΤΟ ο γεωπολιτικός άξονας- Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ-Αίγυπτος-Σαουδική Αραβία αποτελεί κρίσιμο γεωγραφικό χώρο για διάφορες δράσεις. Οι αμερικανικοί σχεδιασμοί τόσο για την Μέση Ανατολή όσο και για την Ανατολική Μεσόγειο έρχονται σε αντίθεση με τις τουρκικές επιδιώξεις. Η σημασία του ελληνικού χώρου στους αμερικανικούς σχεδιασμούς αποτυπώθηκε στο κοινό ανακοινωθέν της 7ης Οκτωβρίου 2019 του στρατηγικού διαλόγου ΗΠΑ-Ελλάδος. Στο κείμενο αναφέρεται ότι: ΗΠΑ και Ελλάδα έχουν “κοινό όραμα για ειρήνη και ευημερία των περιοχών ανατολικής Μεσογείου, Μαύρης Θάλασσας και δυτικών Βαλκανίων…και τόνισαν την ανάγκη να γίνει σεβαστή η εδαφική ακεραιότητα των χωρών της περιοχής επίσης τόνισαν την αμοιβαία βοήθεια στη διατήρηση ισχυρών, ικανών και αλληλο-συνδεδεμένων στρατιωτικών δυνάμεων”. Ακολούθησε η επιστολή του αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Pompeo προς τον πρωθυπουργό της Ελλάδος η οποία δημοσιοποιήθηκε στις 21 Ιανουαρίου 2020 και τονίζει ότι: “οι ΗΠΑ παραμένουν δεσμευμένες στην υποστήριξη της ευημερίας της ασφάλειας, και της δημοκρατίας στην Ελλάδα και…υποστηρίζουν ότι στην Ανατολική Μεσόγειο πρέπει να βρεθούν λύσεις με ειρηνικά μέσα με βάση το άρθρο 33 του ΟΗΕ”.
3. Οι εξελίξεις στο διεθνές σύστημα και στο υποσύστημα της Ανατολικής Μεσογείου-Μέσης Ανατολής-Βορείου Αφρικής και Βαλκανίων την περίοδο Ιανουαρίου-Μαϊου 2020 κατά τη διάρκεια της κρίσης του COVID-19.
Η έκρηξη της πανδημίας μονοπώλησε το ενδιαφέρον σε διεθνές επίπεδο, αλλά την περίοδο αυτή έλαβαν χώρα σημαντικές εξελίξεις παγκοσμίως.
3α. Νοτιο-ανατολική Ασία
Στη νοτιο-ανατολική Ασία την Κυριακή 26 Απριλίου 2020 η Κίνα ονόμασε 80 γεωγραφικά σημεία (25 νησιά και νησίδες και 55 υποθαλάσσια γεωγραφικά στίγματα) ως περιοχές στις οποίες μπορεί να ασκήσει κυριαρχία. Η συγκεκριμένη ενέργεια έγινε τρεις ημέρες μετά τη βύθιση βιετναμέζικου πλοίου από τους Κινέζους και οι ενέργειες αυτές προκάλεσαν την οξύτατη αντίδραση των Φιλιππίνων, της Ιαπωνίας, της Αυστραλίας, των ΗΠΑ και του Βιετνάμ. Παράλληλα στα χερσαία σύνορα Κίνας-Ινδίας (μήκους 3.488 χλμ) από τις αρχές Μαίου λαμβάνει χώρα συνεχώς αυξανόμενη ένταση με μεθοριακά επεισόδια. Η Κίνα υποστηρίζει ότι τμήματα των περιοχών Arunachal-Pradesh της ανοίκουν με την Ινδία να απορρίπτει του κινεζικούς ισχυρισμούς. Η αναζωπήρωση της συνοριακής διαμάχης Ινδίας-Κίνας είναι σημαντική. Το 2017 οι δύο χώρες είχαν βιώσει αντίστοιχο μεθοριακό επεισόδιο για 73 ημέρες (το περίφημο επεισόδιο Doklam). Τέλος η Κίνα προχώρησε σε αναθεώρηση της νομοθεσίας για το Χονγκ-Κονγκ γεγονός που πυροδότησε νέες διαμαρτυρίες από τη Δύση.
Στη μεθόριο Ινδίας-Πακιστάν ήδη από το 2017 και εντεύθεν λαμβάνει χώρα ένας άτυπος συμβατικός πόλεμος χαμηλής έντασης αφού στην περίφημη LoC (Line of Control) έχουμε συνεχή ανταλλαγή πυρών από όλμους, πολυβόλα, ελεύθερους σκοπευτές αλλά και πυροβολικό.
3β. Μέση Ανατολή
Εστιάζοντας στη Μέση Ανατολή οι εξελίξεις είναι πολυεπίπεδες και άκρως αντιφατικές με αποτέλεσμα η αστάθεια στην περιοχή να παραμένει και ίσως να βαίνει αυξανόμενη.
Αρχίζοντας από το Ισραήλ η χώρα κατάφερε μετά από 18 μήνες να αποκτήσει μία νέα κυβέρνηση συνεργασίας υπό τον Νετανιάχου. Η περίοδος αυτή υπήρξε αρκετά δύσκολη και για το Ισραήλ αλλά και για τις ΗΠΑ. Ειδικότερα η Ουάσιγκτον προχώρησε όπως ήδη προαναφέραμε στο σχέδιο Ειρήνης για τη Μέση Ανατολή το οποίο έχει το όνομα “Vision for Peace” (Όραμα Ειρήνης) με μία ασθενή κυβέρνηση στο Τελ Αβίβ η οποία δεν είχε λαϊκή υποστήριξη και με μεγάλες αβεβαιότητες. Οι ΗΠΑ επί 18 μήνες δεν γνώριζαν ποιός θα ήταν πρωθυπουργός στο Ισραήλ την επόμενη ημέρα, ποιοί θα ήταν υπουργοί και σύμβουλοι σε κρίσημα πόστα ασφαλείας και εξωτερικής πολιτικής και από ποιά κόμματα θα υποστηριζόταν η κυβέρνηση του Τελ Αβίβ. Υπό αυτές τις συνθήκες η επίσκεψη του Υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ στο Ισραήλ στις 13 Μαϊου 2020 είχε μία πολλή πυκνή ατζέντα συζητήσεων.
Πρώτα απ’ όλα η αμερικανική στρατιωτική παρουσία στη Μέση Ανατολή μειώνεται. Μετά την ανακύρηξη της αποχώρησης του μεγαλύτερου τμήματος των αμερικανικών στρατευμάτων από τη Συρία, οι αμερικανικές δυνάμεις αποσύρονται και από τη Σαουδική Αραβία (με αιχμή τις τέσσερεις συστοιχίες πυραύλων Patriot, εκ των οποίων οι δύο ήδη αποσύρθηκαν) αλλά οι ΗΠΑ αποσύρουν επίσης δυνάμεις από την δύναμη MFO (Multinational Force and Observers) η οποία βρίκεται στο Σινά στα σύνορα Ισραήλ-Αιγύπτου. Παράλληλα η ναυτική δύναμη των ΗΠΑ στο Περσικό επίσης σχεδιάζεται να μειωθεί. Η μείωση της στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ στη περιοχή έχει πολλαπλώς επικριθεί από το Ισραήλ και έτσι το ζήτημα ήταν εκ των κορυφαίων στην ατζέντα των διμερών επαφών.
Ένα δεύτερο θέμα ήταν το Σχέδιο Ειρήνευσης της Μέσης Ανατολής. Επ’ αυτού οι δύο πλευρές συμφώνησαν ότι πρέπει να εφαρμοσθεί, αλλά μαλλον ο ακριβής χρόνος εφαρμογής (δηλαδή η προσάρτηση των εδαφών στο Ισραήλ) είναι ανοιχτός με ορισμένες πληροφορίες να αναφέρουν ότι αυτή θα λάβει χώρα κατά το τρέχον καλοκαίρι. Σημειώνουμε ότι το Σχέδιο “Vision for Peace” αν και αποδεκτό από ΗΠΑ και Ισραήλ πυροδότησε την αντίδραση της Παλαιστινιακής Αρχής η οποία το απέρριψε και παράλληλα διέκοψε κάθε είδους επαφή με το Ισραήλ και τις ΗΠΑ (συμπεριλαμβανομένης της ανταλλαγής πληροφοριών-intelligence sharing). Παράλληλα Μόσχα και Βρυξέλλες επίσης αντέδρασαν στο Σχέδιο ενώ έντονη υπήρξε και η αντίδραση του Αραβικού Συνδέσμου της Αιγύπτου και της Ιορδανίας.
Ένα τρίτο ζήτημα στην ατζέντα των επαφών του ΥΠΕΞ Pompeo ήταν ο ρόλος του Ιραν τόσο στο Λίβανο, το Ιράκ και τη Συρία όσο και η εξέλιξη του πυρηνικού του προγράμματος. Τους τελευταίους μήνες ο ρόλος του Ιράν στη περιοχή μειώνεται. Αυτό ίσως οφείλεται σε δύο λόγους: Πρώτον οι ισραηλινές ένοπλες δυνάμεις (IDF) έχουν επιφέρει πολλά κτυπήματα στο Λίβανο σε στόχους ιρανικού ενδιαφέροντος. Δεύτερον ο COVID-19 έχει επιφέρει τεράστιο πλήγμα στην ιρανική κοινωνία και οικονομία με αποτέλεσμα η Τεχεράνη να αδυνατεί να χρηματοδοτεί δράσεις εκτός συνόρων της.
Τέλος το τέταρτο ζήτημα ήταν οι σχέσεις Ισραήλ-Κίνας όπου οι ΗΠΑ ζήτησαν να αποδυναμωθούν όσο γίνεται περισσότερο. Η αμερικανική πλευρά έθεσε ζήτημα για τη συμμετοχή κινεζικών εταιρειών στη κατασκευή του εργοστασίου αφαλάτωσης Sirek-2 στη περιοχή του νότιου Τελ Αβίβ. Το εργοστάσιο από το 2023 θα μπορεί να αφαλατώνει 200 εκ. κυβικά μέτρα νερού ετησίως και το κόστος της επένδυσης ανέρχεται σε $1,5 δις. Αποτέλεσμα της αμερικανικής πίεσης ήταν η κατακύρωση του έργου στην ισραηλινή εταιρεία IDE Technologies και ο αποκλεισμός της CK Hutchison Group η οποία είχε έδρα στο Χονγκ-Κονγκ. Επίσης οι ΗΠΑ ζήτησαν τον αποκλεισμό της Huawei από το δίκτυο τηλεπικοινωνιών 5G του Ισραήλ. Όμως αν και τα εξωτερικά προβλήματα του Ισραήλ παραμένουν άλητα παρά το σχηματισμό κυβέρνησης η εσωτερική αστάθεια παραμένει. O COVID-19 οδήγησε σε πτώση του ΑΕΠ κατά 7.1% με βάση ορισμένες εκτιμήσεις, ενώ ο πρωθυπουργός Νετανιάχου εξακολουθεί να αντιμετωπίζει κατηγορίες και να βρίσκεται υπό δίκη, με άγνωστο το χρόνο διάρκειας της διαδικασίας και το τελικό αποτέλεσμα.
Εξετάζοντας το Λίβανο εκεί η οικονομική κρίση έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η οικονομική κατάσταση της χώρας είναι τραγική και η κυβέρνηση υπό τον πρωθυπουργό Hassan Diab βρίσκεται υπό τον πλήρη έλεγχο της Hezbollah και του Ιράν. Το διάστημα Μαρτίου Μαϊου η λιβανέζικη λίρα απώλεσε πάνω από το 66% της αξίας της. Από τις 5 Μαϊου οι ελεύθερες ανταλλαγές συναλλάγματος σε ανταλλακτήρια έπαυσαν με τη κεντρική τράπεζα να πληροφορεί τους εισαγωγείς προϊόντων ότι η ίδια θα ανταλλάσει τη λίρα Λιβάνου προς το δολλάριο των ΗΠΑ στην απίστευτη ισοτιμία του $1=3.200 λίρες, όταν στη μαύρη αγορά η ισοτιμία έχει εκτοξευθεί στα $1=4.200 λίρες. Η χώρα υπό αυτές τις συνθήκες αντιμέτωπίζει και τον COVID-19 με αποτέλεσμα την τεράστια έλλειψη τροφίμων και τους φόβούς για έντονο μεταναστευτικό κίνημα τους επόμενους μήνες (κάτι που θα πρέπει να απασχολήσει και την Ελλάδα).
Στο Ιράκ η νέα κυβέρνηση υπό τον Mustafa Al-Kadhimi αντιμετωπίζει επίσης σοβαρά προβλήματα. Το πρώτο ζήτημα είναι η παρουσία αμερικανικών και ιρανικών δυνάμεων στη χώρα. Μετά την αμερικανική επέμβαση που οδήγησε στη δολοφονία του Ιρανού στρατηγού Quassem Soleimani στις 3 Ιανουαρίου 2020 από τις ΗΠΑ εντός του ιρακινού εδάφους προκλήθηκε μία τεράστιας έκτασης ιρακινή αντίδραση κατά της στρατιωτικής παρουσίας και των δύο χωρών. Με το σύνθημα το “Ιρακ στους Ιρακινούς” κεντρικό αίτημα της κοινωνίας είναι η πλήρης αποχώρηση και των ΗΠΑ και του Ιράν από τη χώρα. Ως προς τις ΗΠΑ η κυβέρνηση αποδέχεται την μεγάλη μείωση της στρατιωτικής της παρουσίας αλλά όχι την πλήρη αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων, αλλά ως προς το Ιράν, η Βαγδάτη, θέλει την πλήρη αποχώρηση. Με τις ΗΠΑ η ιρακινή πλευρά βρίσκεται σε διαπραγματέυσεις (οι οποίες λίγουν στις 10 Ιουνίου 2020) άρα είναι αδύνατον αυτή τη στιγμή να γνωρίζουμε το μέγεθος και την έκταση της αμερικανικής υποχώρησης. Όμως το Ιράν δεν έχει καμία διάθεση να εγκαταλείψει το έδαφος του Ιρακ. Η Βαγδάτη έχει επίσης να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των χαμηλών τιμών πετρελαίου (το 90% των κρατικών εσόδων εξαρτάται από τις εξαγωγές πετρελαίου), άρα η πτώση των διεθνών τιμών λόγω του COVID-19 οδηγούν την οικονομία σε τεράστια ύφεση. Τέλος έχει να αντιμετωπίσει εκτεταμένη διαφθορά και τοπικιστικές φιλοδοξίες. Τέλος υπάρχουν αναφορές για αναζωπύρωση των ισλαμικών πυρήνων του ISIS στο ιρακινό έδαφος. Υπό αυτές τις συνθήκες το Ιράκ θα συνεχίσει να παράγει αστάθεια όπως και ο Λίβανος.
Εξετάζοντας το Ιράν πρώτα απ’ όλα η οικονομική κατάσταση της χώρας είναι τραγική. Ο προυπολογισμός της χώρας για το 2020-2021 (ο οποίος θα έπρεπε να είχε ψηφισθεί στις 20 Μαρτίου 2020) απορρίφθηκε από το Κοινοβούλιο. Η αμερικανική αποχώρηση από τη Συμφωνία του 2015 για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν (Joint Comprehensive Plan of Action) και η επαναφορά οικονομικών κυρώσεων διέλυσαν την οικονομία της Τεχεράνης. Πριν την επιβολή κυρώσεων οι ημερήσιες εξαγωγές πετρελαίου του Ιράν ήταν 2.500.000 βαρέλια, και πλέον έχουν περιορισθεί σε λιγότερα από 200.000 βαρέλια μειώση πλέον του 90% εξ αιτίας των κυρώσεων και του COVID-19. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο προυπολογισμός προέβλεπε ημερήσιες πωλήσεις 500.000 βαρέλια αριθμός πλέον εκτός πραγματικότητας. Παράλληλα προέβλεπε αύξηση των φορολογικών εσόδων της τάξης του 25% (στα 175 τρις tomans ή $41 δις) αριθμός αδύνατος να επιτευχθεί. Χαρακτηριστικό της αστάθειας είναι ότι στις 16 Μαίου το ο δείκτης TEDPIX στο χρηματιστήριο της Τεχεράνης απώλεσε 30.000 μονάδες πέφτοντας στις 989.000 μονάδες. Παρά την άσχημη οικονομική κατάσταση το Ιράν εξακολουθεί να έχει γεωπολιτικές φιλοδοξίες. Ο έλεγχος εδαφών στο Ιράκ επιτρέπει στη Τεχεράνη την μερική αποφυγή των εμπορικών κυρώσεων των ΗΠΑ αφού μπορεί μέσω του Ιράκ να προχωρά σε εμπόρικές πράξεις. Η παρουσία στη Συρία και το Λίβανο δίνει διέξοδο στη θάλασσα της Μεσογείου παρακάμπτοντας τον αμερικανικό στόλο στο Περσικό κόλπο. Ειδικά στη Συρία με οικονομική παρουσία $25-30 δις η επιρροή της Τεχεράνης δεν μπορεί εύκολα να μειωθεί. Οι ιρανικές τράπεζες εξακολουθούν ανενόχλητες τις δραστηριότητες τους στη Γερμανία και σε άλλες χώρες, ενώ η πρόσφατη έναρξη εξαγωγών πετρελαίου στη Βενεζουέλα είναι μία μικρή ακτίδα αισιοδοξίας. Τέλος η συμμαχία Ρωσίας-Κίνας-Ιράν δίνει σημαντικές δυνατότητες στη Τεχεράνη, παρά την τρέχουσα παροδική μείωση της ισχύος της.
Η Συρία είναι η τελευταία ψηφίδα στο Μεσανατολικό πάζλ. Εκεί οι εξελίξεις είναι τόσο αντιφατικές που είναι δύσκολη η όποια αποτίμηση. Στις 19 Μαίου αναφέρθηκε η έναρξη πρωτοβουλίας μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας για επίτευξη ειρηνικής λύσης στο Συριακό πρόβλημα. Όμως αντίστοιχες ανακοινώσεις είχαν γίνει και τον Σεπτέμβριο του 2016 χωρίς απτό αποτέλεσμα. Κεντρικά προβλήματα στο συριακό είναι η ανοικοδόμηση της χώρας (συμβόλαια θέλουν διάφορες εταιρείες πολλών χωρών), το πολιτικό πρόβλημα με τις ΗΠΑ να επιμένουν στην αποχώρηση του Άσσαντ από το προσκύνιο και τη Ρωσία να προβάλει το ακριβώς αντίθετο επιχείρημα ότι ο Άσαντ πρέπει να παραμείνει στην εξουσία. Δημοσιεύματα στο διεθνή τύπο σύμφωνα με τα οποία μετά από έτη διαφωνιών η Ρωσία αποδέχεται πλέον την ανατροπή του Άσαντ διαψεύστηκαν από τον Ρώσο πρέσβυ στη Τεχεράνη. Παράλληλα οι μυστικές υπηρεσίες πολλών χωρών τονίζουν ότι το ISIS ανακάμπτει στη Συρία με αποτέλεσμα ο λόγος της εξωτερικής επέμβασης Δύσης και Ρωσίας που πυροδοτήθηκε από το Ισλαμικό Χαλιφάτο να παραμένει ενεργός. Το Συριακό πρόβλημα που παραμπενει ανοιχτό από το 2011 είναι άγνωστο αν όντως βαίνει προς επίλυση ή όχι.
Τέλος πρέπει να τονισθεί άλλη μία παράμετρος. Οι ΗΠΑ έχουν αποφασίσει ότι για να αλλάξει σελίδα η χώρα πρέπει να υπάρξει αλλαγή καθεστώτος (regime change) και αποχώρηση του Άσαντ. Το Κονγκρέσσο των ΗΠΑ ψήφισε στα τέλη του 2019 την Caesars Civilian Protection Act (CCPA), σύμφωνα με την οποία, όποια χώρα, εταιρεία ή φυσικό πρόσωπο έχει οικονομικές συναλλαγές με το καθεστώς Άσαντ και έχει την οποιαδήποτε δραστηριότητα στο συριακό έδαφος αυτόματα επί αυτού επιβάλλονται κυρώσεις. Πρόκειται για τυπική αμερικανική στρατηγική που έχει εφαρμοσθεί και σε άλλες περιπτώσεις (π.χ. Κούβα). Η CCPA αναμένεται να εφαρμοσθεί από τον τρέχοντα Ιούνιο με αποτέλεσμα κάθε οικονομική δραστηριότητα στη Συρία να παύσει. Αυτό ίσως οδηγήσει σε πτώση του καθεστώτος, ίσως όμως να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. Μπορεί ο λαός να συνασπιθεί γύρω από τον Άσαντ και το καθεστώς να ενισχυθεί. Είναι βέβαιο ότι η εξομάλυνση στη Συρία θα χρειαστεί χρόνο και σίγουρα η λύση δεν είναι ante portas.
3γ. Οι εξελίξεις στη Λιβύη.
Στη Λιβύη η κατάσταση είναι περίπλοκη. Η χώρα βιώνει τον εμφύλιο από το 2011. Οι ΗΠΑ και οι δυτικές χώρες αναδιπλώθηκαν από τη Λιβύη μετά τη δολοφονία το 2012 του αμερικανού πρέσβυ Chris Stevens από ισλαμιστές του ISIS. Η χώρα πλέον έχει διχοτομηθεί από τη μία πλευρά υπάρχει η επίσημη κυβέρνηση (GNA) η οποία υποστηρίζετε από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, την Ιταλία, την Τουρκία και το Κατάρ και από την άλλη υπάρχει η κυβέρνηση του Τομπρούκ (LNA) υπό τον στρατηγό Χαφτάρ ο οποίος υποστηρίζεται από το ρωσικό σώμα μισθοφόρων Wagner, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, την Γαλλία και την Αίγυπτο. Στη Διάσκεψη του Βερολίνου οι ΗΠΑ που εκπροσωπήθηκαν από τον Υπουργό Εξωτερικών ζήτησαν την απομάκρυνση όλων των ξένων στρατευμάτων από τη χώρα, με αποτέλεσμα την έναρξη της επιχείρησης “Ειρήνη” (Irene) της ΕΕ στην οποία μετέχουν η Γαλλία, η Ελλάδα, το Λουξεμβούργο και η Ιταλία παρά την υποστήριξή της Ρώμης στο GNA. Η επιχείρηση “Ειρήνη” άρχισε στις αρχές Μαϊου, ενώ η απόφαση της ΕΕ (Διάσκεψη Βερολίνου) είχε ληφθεί από τις 20 Ιανουαρίου. Χρειάστηκε σημαντικός χρόνος για την υλοποίηση της απόφασης λόγω της αδυναμίας γρήγορης συγκέντρωσης σκαφών και λόγω του COVID-19. Στη διάρκεια αυτή οι εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα υπήρξαν συγκεχημένες. Τόσο ο GNA, όσο και ο LNA έχουν ανακοινώσει στρατιωτικές νίκες αλλά σε τακτικό επιχειρησιακό επίπεδο δεν υπάρχει τελικός νικητής. Σημαντική διπλωματική εξέλιξη ήταν η ανακύρηξη του στρατηγού Χαφτάρ στις 27 Απριλίου κυβέρνησης στη Λιβύη όμως η διεθνής κοινότητα με πρώτη τη Ρωσία ανακοίνωσαν ότι δεν δέχονται την ύπαρξη λυβικής κυβέρνησης υπό τον Χαφτάρ. Στις 18 Μαίου 2020 ο GNA, ανακοίνωσε την κατάληψη του αεροδρομίου της Al Watiya καθώς και την καταστροφή πολλών αντιαεροπορικών συστημάτων Pantsir από τουρκικά drones. Ακολούθησε στις 23 Μαίου τηλεφωνική συνομιλία μεταξύ των προέδρων των ΗΠΑ και της Τουρκίας κατά την οποία ο προέδρος των ΗΠΑ ζήτησε άμεση αποκλιμάκωση έτσι ώστε να μην μπορεί ο στρατηγός Χαφτάρ να αναδιατάξει τις δυνάμεις του και να αντεπιτεθεί. Στη συνέχεια υπήρξαν αντιφατικές πλγροφορίες σε σχέση με το ρόλο της Ρωσίας. Ειδικότερα ανακοινωθηκε η αποχώρηση των 800-1.200 ρώσων μισθοφόρων της Ομάδας Wagner, αλλά τη Δευτέρα 25 Μαϊου οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν την παρουσία 14 ρωσικών αεροπλάνων MIG-29 και Su-24 υπό το πλευρό του LNA. Την επομένη η Μόσχα διέψευσε τις ΗΠΑ. Είναι σαφές ότι δύο πιθανά σενάρια συμβαίνουν αυτή τη στιγμή. Ειδικότερα:
-ή η πληροφορία περί πλήρους αποχώρησης της δυνάμης Wagner δεν αληθεύει.
– ή η Μόσχα απέσυρε τις δυνάμεις των στρατιωτών φοβούμενη μία άμεση εμπλοκή ρωσικών και τουρκικών δυνάμεων, αλλά σε αντιστάθμισμα προσέφερε στον Χαφτάρ αεροπορική κάλυψη η οποία μπορεί να είναι σημαντικότερη στρατιωτική ενίσχυση έναντι των μισθοφόρων. Όμως κανείς δεν μπορεί να ξέρει τί ακριβώς θα κάνουν τα ρωσικά αεροπλάνα ποιούς στόχους θα πλήξουν και πότε; (αν πλήξουν). Τονίζεται ότι τα αεροσκάφη σταθμέυουν (με δυσκολία λόγω όγκου) στη βάση του Al-Khadim, χίλια χιλίομετρα μακρία από την βάση της Al Watiya.
Ανεξάρτητα από την τακτική κατάσταση στη Λιβύη όλες οι ξένες πλευρές έχουν τονίσει την ανάγκη πολιτικής λύσης μέσω διαπραγματεύσεων και αποχώρησης των ξένων στρατευμάτων.
Η Ρωσία για να αποφύγει μία σύγκρουση των ρωσικών με τα τουρκικά στρατεύματα προσπαθεί να επιβάλει ένα σχέδιο ειρήνης. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ δεν θέλουν να δουν μια στρατιωτική παρουσία της Ρωσίας στη Λιβύη. Έτσι η θέση που έχει ήδη δηλωθεί ότι τα ξένα στρατεύματα πρέπει να φύγουν συμπαρασύρει και τα τουρκο-ισλαμικά στρατιωτικά σχήματα. Ο Αραβικός Σύνδεσμος επίσης θέλει την αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων. Τέλος μία στρατιωτική κλιμάκωση στη Λιβύη θα δημιουργήσει άλλο ένα flash point μεταξύ Ρωσίας και Δύσης και αυτή τη χρονική στιγμή και οι δύο πλευρές δεν θέλουν μεγαλύτερη ένταση από την ήδη υπάρχουσα σε τόσα άλλα μέτωπα.
Είναι βέβαιο ότι το ζήτημα παραμένει ακανθώδες τόσο σε τακτικό, όσο και σε στρατηγικό επίπεδο και η λύση δεν φαίνεται να είναι άμεση. Οι πρόσφατες νίκες του GNA στην Τρίπολη και στην Al Watiya προσφέρουν ένα τακτικό πλεονέκτημα, ενώ η άρνηση της διεθνούς κοινότητας να αναγνωρίσει μία δεύτερη λιβυκή κυβέρνηση υπό τον Χαφτάρ αποτελεί σίγουρα διπλωματική νίκη του GNA. Όμως ακόμα το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας βρίσκεται υπό την κατοχή του LNA και βέβαια δεν γνωρίζουμε πόσο χρονικό διάστημα θα χρειαστεί ο Χαφτάρ για να εξαπολύσει την αντεπίθεσή την οποία διακυρήσει. Είναι βέβαιο ότι η Λιβύη θα συνεχίσει να παράγει αστάθεια για ικανό χρονικό διάστημα.
4. Οι τουρκικές και ελληνικές κινήσεις στη περιοχή και οι ελληνο-τουρκικές σχέσεις.
Οι αρχές του 2020 ήταν αρκετά δύσκολες για την τουρκική πολιτική. Οι ΗΠΑ είχαν προχωρήσει ήδη από το Δεκέμβριο του 2019 στην αναστολή του embargo όπλων που είχε επιβληθεί στη Κυπριακή Δημοκρατία από τη δεκαετία του 1980. Οι τουρκικές προσπάθειες να αποτραπεί η αμερικανική κίνηση απέτυχαν. Σαν να μην έφτανε αυτό το αμερικανικό Κονγκρέσσο προχώρησε σε άλλες δύο κινήσεις στρατηγικού χαρακτήρα. Πρώτον αναγνώρισε την γενοκτονία των Αρμενίων το 1915 και δεύτερον επέβαλε οριστικό πάγο στη συμμετοχή της Τουρκίας στο πρόγραμμα των F-35.
Τον Ιανουάριο του 2020 επίσης στη Λιβύη ο LNA είχε καταλάβει την πόλη της Σύρτης και βρισκόταν στα πρόθυρα της Τρίπολης, έχοντας στην κατοχή του το 75% του εδάφους της χώρας και τις πετρελαιοπηγές. Στη διάσκεψη του Βερολίνου στην οποία μετείχε η Τουρκία (και όχι η Ελλάδα) ο Ερντογάν ζήτησε στρατιωτική επέμβαση της Δύσης υπέρ του GNA, αλλά λαμβάνοντας ένα κατηγορηματικό όχι έφυγε από τη Διάσκεψη πριν τη λήξη της φανερά αμήχανος και εκνευρισμένος.
Όμως το μεγαλύτερο σοκ ήρθε από τη Συρία. Μεταξύ Σεπτεμβρίου 2018 και Ιανουαρίου 2020 ο συριακός στρατός είχε ανακαταλάβει 2.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα εδάφους από την τουρκική ζώνη κατοχής. Στις 27 Φεβρουαρίου ο συριακός στρατός επιτέθηκε σε τουρκικά στρατιωτικά αποσπάσματα στη πόλη του Idlib με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 33 Τούρκοι στρατιώτες και να τραυματισθούν άλλοι 32 (με βάση τις τουρκικές πηγές). Το σοκ για την τουρκική κοινή γνώμη και το Επιτελείο ήταν πολύ μεγάλο. Η Τουρκία που διέθετε 12 παρατηρητήρια σε όλο τη βόρεια Συρία αποφάσισε να δράσει.
O προέδρος της Τουρκίας ζήτησε την αποχώρηση του Συριακού στρατού εντός 48 ωρών (μέχρι την 29η Φεβρουαρίου) για να λάβει την απορριπτική απάντηση της Δαμασκού. Την 1η Μαρτίου λίγες μέρες μετά το σοκ στο Idlib η Τουρκία εξαπέλυσε την επιχείρηση “Ασπίδα της Άνοιξης” και ανακοίνωσε ότι οι τουρκικές δυνάμεις σκότωσαν 2.000 Σύριους στρατιώτες (μεταξύ αυτών ήταν τρεις στρατηγοί), κατέστρεψαν 100 άρματα μάχης του συριακού στρατού καθώς και πολλά αντιαεροπορικά συστήματα. Οι τουρκικοί ισχυρισμοί διαψεύστηκαν αμέσως από τη Συρία και τη Ρωσία ως προπαγάνδα και με κεραυνοβόλα ταχύτητα η Μόσχα κάλεσε τον Ερνογάν για διαβουλεύσεις στις 5 Μαρτίου 2020. Εκεί αποφασίστηκε μία νέα συμφωνία κατάπαυσης του πυρός. Με βάση τη συμφωνία δημιουργήθηκε ένας διάδρομος ασφαλείας μήκους 6 χιλιομέτρων σε κάθε πλευρά του αυτοκινητοδρόμου Μ4 όπου θα λάμβαναν χώρα κοινές περιπολίες ρωσικών και τουρκικών δυνάμεων. Αυτή η εξέλιξη δεν είχε καμία σχέση με την θέση της Τουρκίας ότι ο συριακός στρατός θα έπρεπε να αναδιπλωθεί στις θέσεις που είχε το Σεπτέμβριο του 2018. Ακόμα χειρότερα για την Τουρκία η συμφωνία δεν έλεγε τίποτα για τον αυτοκινητόδρομο Μ5 ο οποίος παρέμεινε υπό συριακό έλεγχο δίνοντας σημαντική εμπορική-οικονομική ανάσα στον Άσαντ. Επίσης η συμφωνία επέβαλε στην Τουρκία να στραφεί μερικώς κατά των συμμάχων της στη Συρία. Ειδικότερα η τουρκική δράση στη βόρεια Συρία βασιζόταν στους ισλαμιστές εξτρεμιστές της οργανωσης Tahrir Al-Sham. Με βάση τη συμφωνία η Τουρκία έπρεπε πλέον να διαχωρίσει τους μαχητές αυτούς σε “εξτρεμιστές” και σε “μετριοπαθείς” και να πολεμήσει τους πρώτους μαζί με τους Ρώσους και τους Σύριους.
Ουσιαστικά μέχρι τα μέσα Μαρτίου 2020 ο Ερντογάν βρισκόταν σε αδιέξοδο. Το διπλωματικό άνοιγμα της Τουρκίας στη Ρωσία μετά το 2016 είχε οδηγήσει την Άγκυρα σε αδιέξοδο με ΗΠΑ και με Ευρώπη. Παράλληλα ήταν φανερό ότι μέχρι τα μέσα Μαρτίου του 2020 ο Πούτιν στη διαμάχη Ερνογάν-Άσαντ εξακολουθούσε να υποστηρίζει τον δεύτερο, με αποτέλεσμα τη στρατιωτική αποτυχία της Τουρκίας στη Συρία. Την ίδια περίοδο (29 Φεβρουαρίου -2 Μαρτίου 2020) η Άγκυρα προχωρούσε στην εξαπόλυση υβριδικού πολέμου στην Ελλάδα στον Έβρο όπου όμως υπέστη άλλη μία ήττα αφού οι ελληνικές αρχές απέτρεψαν την εισβολή 48.000-50.000 ατόμων στην ελληνική επικράτεια. Την ίδια χρονική περίοδο στη Λιβύη ο Χαφτάρ ανακοίνωνε συνεχώς νίκες. Στις 12 Μαρτίου το State Department ανακοίνωνε μία έκθεση καταπέλτη εναντίον της Τουρκίας ως προς το ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Έκθεση τόνιζε ότι μετά το αποτυχημένο πραξικόπιμα του 2016 οι τουρκικές αρχές είχαν θέσει σε διαθεσιμότητα 45.000 άνδρες των ενόπλων δυνάμεων και της αστυνομίας, πάνω από 130,000 δημόσιοι υπάλλήλους, ενώ είχαν φυλακίσει πάνω από 80.000 πολίτες. Τέλος ενώ η εισροή προσφύγων στη Τουρκία από τη Συρία κόστισε στη τουρκική οικονομία $40 δις και η ΕΕ είχε υποσχεθεί στη Τουρκία βοήθεια $6 δις έδωσε μόλις $2 δις στην Άγκυρα (με βάση δηλώσεις Ερντογάν το Δεκέμβριο του 2019).
Mέχρι τα μέσα Μαρτίου, ο Ερντογάν, βίωνε συνεχώς ήττες σε Συρία, Λιβύη, Έβρο, σχέσεις με αραβικές χώρες, ΕΕ, Ρωσία και ΗΠΑ.
Την ίδια περίοδο είχε ξεσπάσει (αλλά δεν είχε κορυφωθεί) η κρίση του COVID-19. Μπροστά στα αδιέξοδα η μόνη αχτίδα σωτηρίας ήταν η προσωπική σχέση με τον αμερικανό προέδρο. Ο Ερντογάν αποφάσισε να αλλάξει πολιτική και να προσεγγίσει τις ΗΠΑ. Ο COVID-19 ήταν μίας πρώτης τάξης ευκαιρία. Ο Ερντογάν απέστειλλε ιατρική βοήθεια στις ΗΠΑ (4.000 στολές, πάνω από 500.000 μάσκες προσώπου, 2.000 λίτρα απολυμαντικού, 1.500 ζευγάρια γυαλιών και 500 προσωπίδες). Αντίστοιχο υλικό στάλθηκε σε άλλες 55 χώρες. Η βοήθεια προς τις ΗΠΑ μάλιστα στάλθηκε μέσω ΝΑΤΟ με σκοπό να καταγραφεί στα συμμαχικά έντυπα. Παράλληλα η τουρκική βοήθεια συνοδευόταν από επιστολή προς τον προέδρο των ΗΠΑ η οποία τόνιζε ότι: “πιστέυω ότι την επερχόμενη περίοδο μαζί με το πνέυμα συνεργασίας που επιδείξαμε στην διάρκεια της πανδημίας, το Κονγκρέσσο και τα μέσα ενημέρωσης των ΗΠΑ θα καταλάβουν καλύτερα τη στρατηγική σημασία των σχέσεών μας”. Τέλος η Τουρκία δεν ενεργοποίησε αν και παρέλαβε ορισμένους από τους S-400 ενώ μείωσε τις οικονομικές συναλλαγές με το Ιράν. Οι κινήσεις αυτές στόχευαν στη μείωση της έντασης με τις ΗΠΑ.
Επίσης έπρεπε να βρεθεί μία λύση για τους ισλαμιστές εξτρεμιστές της οργανωσης Tahrir Al-Sham (πρώην Al-Nusra) ώστε να ικανοποιηθεί και ο όρος της συμφωνίας ώστε να διατηρηθούν οι σχέσεις με τη Ρωσία. Η λύση ήταν να μεταφερθούν αυτοί οι σκληροί μαχητές από τη Συρία στη Λιβύη. Ο αριθμός που μετέφερε η Άγκυρα διαφέρει από πηγή σε πηγή. Υπάρχουν αναφορές για μεταφορές 7.500-18.000 μισθοφόρων ισλαμιστών από τη Συρία στη Λιβύη ενώ είναι άγνωστο άν έχουν μεταφερθεί και τμήματα του τουρκικού στρατού. Είναι επιβεβαιωμένη η μεταφορά τουρκικών drones, ενώ υπάρχουν και πληροφορίες για μεταφορά άλλων οπλικών συστημάτων όπως αυτοκινούμενα πυροβόλα Firtina, αλλά αυτές δεν έχουν επιβεβαιωθεί. Είναι σαφές ότι η Τουρκία βρήκε ευκαιρία μέχρι την έναρξη της επιχείρησης Irene να ενισχύσει τον GNA με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή να έχει επιτύχει ένα καλύτερο εδαφικό status στη Λιβύη σε σχέση με αυτό του Ιανουαρίου. Στις 17 Απριλίου η Τουρκία ανακοίνωσε ότι είχε για χρονικό διάστημα επτά ωρών και τριαντα πέντε λεπτών σημαντικό αριθμό αεροπλάνων F-16 σε πτήση μεταξύ Κύπρου και Λιβύης με συνοδεία αεροπλάνων ανεφοδιασμού και αεροσκαφών έγκαιρης προειδοποίησης και ελέγχου σε μία προσπάθεια επίδειξης αεροπορικής κυριαρχίας στον εναέριο χώρο της ανατολικής Μεσογείου.
Σε όλη αυτή την περίοδο η τουρκική πλευρά συνέχισε την πίεση προς την Ελλάδα και την Κύπρο. Τα μέσα άσκησης πίεσης είναι γνωστά. Πρώτα έχουμε λεκτικές εξάρσεις με δηλώσεις διαφόρων αξιωματούχων, στη συνέχεια έχουμε συνεχείς παραβιάσεις του ελληνικού FIR, υπερπτήσεις πάνω από κατοικημένα νησιά (173 την περίοδο Ιανουαρίου-Μαρτίου) και προσπάθεια δημιουργίας ναυτικού ατυχήματος μεταξύ πλοίων της τουρκικής ακτοφυλακής και του Λιμενικού Σώματος. Τέλος στη κυπριακή ΑΟΖ έχουμε παρουσία ερευνητικών και πολεμικών τουρκικών πλοίων, ενώ η Άγκυρα εκδίδει πληθώρα NAVTEX τόσο στην Ανατολική Μεσόγειο, όσο και στο Αιγαίο . Μόνο στις 15 Ιανουαρίου το ελληνικό ΓΕΕΘΑ ανακοίνωσε 120 παραβιάσεις (43 από μαχητικά), και 4 υπερπτήσεις.
Η Ελλάδα και η Κύπρος αντέδρασαν στους τουρκικούς σχεδιασμούς και στις πρακτικές της γείτονος. Σε καθαρά τακτικό επίπεδο η ελληνική πολεμική αεροπορία αναχαίτησε τα τουρκικά αεροσκάφή, όμως σε διπλωματικό επίπεδο η Ελλάδα είχε σημαντικές επιτυχίες. Η τουρκική επίθεση φιλίας στην Ουάσιγκτον αν και είχε κάποια θετικά αποτελέσματα δεν μεταβάλλει την καχυποψία του διπλωματικού και στρατιωτικού κατεστημένου για τη φερεγγυότητα της Τουρκίας ως συμμάχου του ΝΑΤΟ. Τόσο το State Department, όσο και το Πεντάγωνο εξακολουθούν να βλέπουν την Ελλάδα ως στρατηγικό εταίρο. Παράλληλα η πλειοψηφία των χωρών της περιοχής προτιμούν την Ελλάδα και την Κύπρο ως εταίρους παρά την Τουρκία. Ειδικότερα οι αναβαθμισμένες διπλωματικές, οικονομικές και στρατιωτικές σχέσεις Ελλάδος, Κύπρου, Ισραήλ, Αιγύπτου, Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, Σαουδικής Αραβίας, Ιορδανίας και Αρμενίας, Συρίας αποτελούν έναν ελπιδοφόρο βραχίονα ασφαλείας και οικονομικής συνεργασίας για την περιοχή. Οι σχέσεις αυτές έχουν την υποστήριξη τόσο των ΗΠΑ, όσο και της Γαλλίας. Στα Βαλκάνια οι αναβαθμισμένες σχέσεις Ελλάδος-Σερβίας-Βουλγαρίας-Ρουμανίας επίσης αποτελούν μία σημαντική επένδυση στο περιφερειακό γεωπολιτικό χρηματιστήριο.
Όμως αντίστοιχη πολιτική συμμαχίων ακολουθεί και η Τουρκία (Αλβανία, Κοσυφοπέδιο, Βοσνία, Τυνησία, Αλγερία, Λιβύη) ενώ προσπαθεί να σπάσει τη συμμαχία Ελλάδος Αιγύπτου και Ελλάδος Ισραήλ, χωρίς όμως έως τώρα επιτυχία. Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι η απλή ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Εξωτερικών του Ισραήλ για μία μελλοντική καλυτέρευση των σχέσεων Τελ-Αβίβ και Άγκυρας αποτελεί διπλωματική έκφραση η οποία την τρέχουσα περίοδο δεν έχει μεγάλη αξία. Θα υπενθυμίσω την πρόσφατη συμφωνία Ελληνικού και Ισραηλινού Υπουργείου Άμυνας για drones αλλά θα πρέπει να τονίσω μία παλαιά αλλά καθόλου ανεπίκαιρη πτυχή των σχέσεων Ισραήλ-Τουρκίας. Μετά την κρίση του 2010 που οδήγησε στο ναυάγιο των σχέσεων Τελ-Αβίβ-Άγκυρας οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες έδωσαν τα ονόματα των στελεχών της Mossad που δρούσαν στο Ιράν στη Τεχεράνη. Με βάση τις αναφορές του 2013 δέκα Ιρανοί πολίτες που δούλευαν για το Ισραήλ ξεσκεπάστηκαν με αποτέλεσμα το Ισραήλ να δεχθεί ένα σημαντικό πλήγμα. Η Mossad δεν ξεχνά τόσο εύκολα. Ας μην βιαζόμαστε να βγάλουμε συμπεράσματα για την πολιτική του Ισραήλ…
Ως προς την Αίγυπτο τα πρόσφατα τηλεφωνήματα μεταξύ του προέδρου της Αιγύπτου με τον Έλληνα πρωθυπουργό (25 Μαίου) και με τον προέδρο της Κύπρου (29 Μαίου) επαναβεβαίωσαν τις στενές σχέσεις μεταξύ των τριών πλευρών.
Όμως στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω την πλέον απειλητική διάσταση της τουρκικής πολιτικής. Αυτή αφορά την ίδρυση ενός νέου ισλαμικού άξονα. Πρόκειται για τον άξονα του σουνητικού Ισλάμ Τουρκίας-Πακιστάν-Μαλαισίας-Κατάρ. Η σύμπραξη αυτών των χώρων και ο κυρίαρχος ρόλος της Τουρκίας έχουν ενοχλήσει χώρες της Ασίας και όχι μόνο. Στο προηγούμενο άρθρο μου είχα μιλήσει για ισχυρότατες χώρες της Ασίας που θα μπορούσαν να βοηθήσουν την Ελλάδα και επιμένω σε αυτό το σημείο…
Τούτων λεχθέντων, είναι σαφές ότι στο άμεσο και απώτερο μέλλον οι ελληνικές κυβερνήσεις πρέπει να κινηθούν σε αυτούς τους άξονες. Βέβαια τονίζεται ότι αυτή είναι μία μόνο παράμετρος της ελληνικής στρατηγικής. Η δεύτερη παράμετρος είναι με τις ΗΠΑ. Η συνεχής αναβάθμιση των σχέσεων με Ουάσιγκτον και Βρυξέλλες ως έδρας του ΝΑΤΟ παράμένει κύριο ζητούμενο.
Ως προς την ΕΕ όσο δεν υπάρχει κοινή αμυντική και εξωτερική πολιτική, ο όποιος ρόλος της, είναι επικουρικός και όχι κεντρικός. Επίσης η αδυναμία της ΕΕ να αντιληφθεί την ρευστότητα του παγκόσμιου συστήματος, η οποία πλέον έχει φθάσει στα σύνορά της γίνεται φανερή από το ακόλουθο γεγονός. Λόγω της παγκόσμιας αστάθειας ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Ινδία, Ιαπωνία αυξάνουν τις αμυντικές τους δαπάνες. Η μόνη δύναμη που διεκδικεί παγκόσμιο ρόλο και δεν αυξάνει τις αμυντικές δαπάνες (δηλαδή δεν επενδύει σε σκληρή ισχύ-hard power), αλλά μόνο σε ήπια ισχύ (soft power) είναι η ΕΕ. Εύχομαι ειλικρινά αυτή την επιλογή να μην την πληρώσει κάποια μέρα πολύ άσχημα…
Τέλος η Ελλάδα πρέπει επιτέλους να επενδύσει στον ξεχασμένο πυλώνα της στρατηγικής της, αυτόν της εσωτερικής της ισχύος. Η δημογραφία και η οικονομία είναι παράγοντες που καθορίζουν τη στρατιωτική ισχύ της οποιασδήποτε χώρας. Οι τομείς αυτοί είναι η αχίλλειος πτέρνα του ελληνισμού. Το 1950 μετά από μία δεκαετία πολέμου, κατοχής και εμφύλιας σύγκρουσης ο ελληνικός πληθυσμός ήταν περίπου 7,8 εκ. κάτοικοι. Το 2020 μετά από 70 χρόνια ειρήνης ο ελληνικός πληθυσμός είναι μόλις 11 εκ. κάτοικοι και το ένα τρίτο εξ αυτών υπερήλικες. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια οι θάνατοι ετησίως υπερβαίνουν τις γεννήσεις. Αντίθετα ο τουρκικός πληθυσμός από το 1950 μέχρι σήμερα αυξήθηκε από περίπου 28 εκ. σε άνω των 85 εκ. με το μεγαλύτερο τμήμα κάτω των σαράντα ετών. Το γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήμα αυτού του πληθυσμού είναι Κούρδοι (περίπου 25 εκ. ή 29,5%) δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι το σύνολο αυτών των πληθυσμών είναι εχθρικοί προς τους Τούρκους. Όμως μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η οικονομία. Η Τουρκία είναι χώρα μέλος των G-20 (δηλαδή μία εκ των είκοσι μεγαλυτέρων βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών του κόσμου). Η βιομηχανία της παράγει αυτοκίνητα, χάλυβα, σίδηρο, τσιμέντα, ηλεκτρονικά υπό-συστήματα, και ηλεκτρικά προϊόντα (τηλεοράσεις, ψυγεία κλπ), ενώ είναι αναπτυγμένη η χημική και η πολεμική βιομηχανία. Συνολικά την περίοδο 1961-2015 ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ ήταν 2,8% για την Ελλάδα και 4,5% για την Τουρκία.
Η τρέχουσα αρνητική οικονομική συγκηρία λόγω του COVID-19 έχει τρομακτικές επιπτώσεις στην τουρκική αλλά και στην ελληνική οικονομία. Η τουρκική λίρα έχει χάσει την αξία της (στις αρχές Μαϊου η ισοτιμία ήταν $1=7,195 Τουρκικές Λίρες) και οι προβλέψεις για το επόμενο δωδεκάμηνο είναι ότι η τουρκική λίρα θα υποτιμηθεί ακόμα τουλάχιστον κατά 14%. Παράλληλα μόνο για το τρέχον έτος η Τουρκία πρέπει να αποπληρώσει χρέος ύψους $170 δις όταν τα συναλλαγματικά αποθέματα στα τέλη Απριλίου ήταν μόλις $25 δις. Η πρόσφατη συμφωνία ανταλλαγής swap μεταξύ Τουρκίας, Βρετανίας, Κατάρ και Ιαπωνίας (οι τρεις χώρες δίνουν $30 δις) στην Άγκυρα αν και σημαντική οικονομική ένεση δεν επιλύει το πρόβλημα της αποπληρωμής των $170 δις εντός του έτους
Όμως και η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζει τεράστια προβλήματα. Το άμεσο κόστος της κρίσης του COVID-19 είναι τουλάχιστον 24 δις ευρώ. Η πτώση του ΑΕΠ θα είναι πολύ μεγάλη εφέτος ενώ σε συνδιασμό με το άκρως προβληματικό ελληνικό τραπεζικό σύστημα οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε μεγάλη ύφεση. Ειδικότερα για το τραπεζικό σύστημα τα NPLs (Non-Performing Loans) ή κόκκινα δάνεια των ελληνικών τραπεζών ξεπερνούν τα 100 δις ευρώ και οι τραπεζικές καταθέσεις την περίοδο 2009-2018 μειώθηκαν κατά 103 δις ευρώ με αποτέλεσμα να οδηγήσουν σε τράπεζες φαντάσματα. Σε αυτά τα χαρακτηριστικά ας προστεθούν η απο-βιομηχάνιση, ή έλλειψη παραγωγικών επενδύσεων και το υψηλό χρέος για να αντιληφθεί κανείς την κατάσταση στην ελληνική οικονομία.
Εξετάζοντας τις αμυντικές δαπάνες οι ελληνικές παραμένουν υψηλές. Όμως αυτές δεν αφορούν νέους εξοπλισμούς αλλά κυρίως δαπάνες μισθοδοσίας, συντήρησης υλικού, συντάξεων στρατιωτικού προσωπκού, υποδομών κλπ. Παράλληλα η ελληνική πολεμική βιομηχανία βρίσκεται σε πολύ δύσκολή θέση. Την περίοδο 1974-2019 η ελληνική πολεμική βιομηχανία κατάφερε να κατασκευάσει υποβρύχια, φρεγάτες, τορπιλακάτους, αρματαγωγά, βοηθητικά πλοία, με μεγάλο κόστος και χρονικές καθυστερήσεις. Πέραν όμως της ναυπηγικής βιομηχανίας η χώρα ελάχιστα κατάφερε σε επίπεδο παραγωγής υλικού στρατού ξηράς, αεροπορίας και τηλεπικοινωνιών. Είναι φανερό ότι η τουρκική δημογραφική, οικονομική, βιομηχανική και στρατιωτική ισχύς διαχρονικά κάνει άλματα, ενώ η αντίστοιχη ελληνική αυξάνει ελάχιστα. Οι συντελεστές ισχύος συνεχώς μεταβάλλονται υπέρ της Τουρκίας. Όσο αυτοί αυξάνονται τόσο αυξάνεται και η τουρκική επιθετικότητα.
Μία νέα δημογραφική και αναπτυξιακή πολιτική σε συνδιασμό με ένα νέο πρόγραμμα εξοπλισμού των Ενόπλων Δυνάμεων θα πρέπει να αποτελέσουν τους άξονες της ελληνικής πολιτικής για τις δύο επόμενες κρίσιμες δεκαετίες Τέλος η επίκληση του διεθνούς δικαίου αν και ορθή από μόνη της δεν επαρκεί για να ανασχέσει την τουρκική αναθεωρητική προσπάθεια. Η διπλωματία είναι ισχυρή μόνο όταν τα κράτη έχουν εσωτερική στρατιωτική, οικονομική, βιομηχανική, δημογραφική και θεσμική υπόσταση.
6. Θουκιδίδης και ελληνο-τουρκική διαμάχη
Ο Θουκιδίδης στο διάλογο Αθηναίων-Μηλίων τονίζει ότι όταν οι κάτοικοι της αδύναμης Μήλου προσέφεραν τη συμμαχία τους στους ισχυρούς Αθηναίους έλαβαν την ακόλουθη απάντηση:
ΑΘΗΝΑΙΟΙ: “Κι εμείς δεν θα πούμε …ότι δίκαια έχουμε την ηγεμονία μας επειδή νικήσαμε τους Πέρσες…αφού ξέρετε ότι κατά την κρίση των ανθρώπων το δίκαιο λογαριάζεται όταν υπάρχει ίση δύναμη για την επιβολή του, κι όταν αυτό δεν συμβαίνει οι δυνατοί κάνουν όσα τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι υποχωρούν και αποδέχονται” (Θουκιδίδης V 84-116 ειδικά 89)….
ΜΗΛΙΟΙ: “Ώστε δεν θα δεχθήτε μένοντας εμείς ήσυχοι να είμαστε φίλοι σας αντί εχθροί ;
ΑΘΗΝΑΙΟΙ: “Όχι γιατί δεν μας βλάπτει τόσο η έχθρα σας όσο η φιλία σας η οποία στα μάτια των υπηκόων μας θα ήταν απόδειξη αδυναμίας, ενώ το μίσος σας απόδειξη της δύναμής μας” (Θουκιδίδης V 84-116 ειδικά 94-95)….
H Τουρκία, διάβασε (και) εφάρμοσε, το Θουκιδίδη την περίοδο 1923-2019. Θα συνεχίσει και τις επόμενες δεκαετίες ανεξάρτητα του ποιός θα είναι ο ηγέτης της. Η ελληνική πλευρά τι θα πράξει; Θα αποκτήσει λογική ισχύος ή όχι;
7. Η Ελληνο-τουρκική διαμάχη στο διεθνές σύστημα.
Στις διεθνείς σχέσεις υπάρχει σαφέστατη διάκριση μεταξύ σύγκρουσης (conflict) και διαμάχης (dispute). H σύγκρουση προυποθέτει χρήση στρατιωτικής ισχύος, ενώ η διαμάχη, δεν εμπεριέχει τη ευρεία στρατιωτική σύγκρουση. Εξετάζοντας την αστάθεια του διεθνούς συστήματος βλέπουμε ότι το ελληνο-τουρκικό μέτωπο παρά την όξυνση της περιόδου Ιανουαρίου-Μαίου 2020 παραμένει πολύ πιό ήρεμο σε σχέση με άλλες περιοχές του πλανήτη. Σε σχέση με τη Μέση Ανατολή ή με τα σύνορα Ινδίας Πακιστάν η όξυνση στην ελληνο-τουρκική μεθόριο είναι μικρότερης έντασης και χρονικής διάρκειας. Παράλληλα υπάρχει πάντα ο κίδυνος γενίκευσης μίας ελληνο-τουρκικής κρίσης με την ένταξη και άλλων περιφερειακών χωρών στη σύρραξη. Εάν συμβεί αυτό το περιφερειακό και διεθνές σύστημα θα δεχθούν ισχυρό πλήγμα.
8. Η “Φάρμα των ζώων” και το διεθνές σύστημα
Η “Φάρμα των ζώων” έργο του Orwell περιγράφει με αλληγορικό τρόπο τη Ρωσική Επανάσταση του 1917. Στο βιβλίο τα ζώα δεν αντέχουν την κακομεταχείρηση του αφεντικού (ανθρώπου) και επαναστατούν. Στο τρέχον διεθνές σύστημα ένας αετός και ένα λιοντάρι συγκρούονται με μία αρκούδα και έναν δράκο. Παράλληλα ένας ελέφαντας χορεύει με τον αετό και την αρκούδα αλλά έρχεται σε αντίθεση με το δράκο και ένας δεύτερος αετός ακολουθεί επίσης αντιφατική πολιτική μεταξύ του πρώτου αετού, του δράκου και της αρκούδας. Ένας κόκκορας προσπαθεί να επιβάλει τάξη και τα υπόλοιπα μικρότερα ζώα συνάπτουν διάφορες συμμαχίες με τα μεγαλύτερα. Όμως δεν είναι μόνο ο ανταγωνισμός των ζώων που εγκυμονεί κινδύνους. Το περιβάλλον έχει τόσο μολυνθεί που επηρρεάζει το κλίμα και αυτό με τη σειρά του την ίδια τη ζωή. Σε οικονομικό επίπεδο το παγκόσμιο χρέος και η ανισοκατανομή του πλούτου έχουν λάβει τέτοιες διαστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε καταστάσεις όπου το κραχ του 1929 να φαίνεται ως παιχνίδι αναψυχής. Αν το παρελθόν είναι dictum του μέλλοντος ας θυμηθούμε ότι στον εικοστό αιώνα είχαμε δύο παγκοσμίους πολέμους, παρά την επιστημονική πρόοδο της ανθρωπότητας. Εξετάζοντας τον εικοστό πρώτο αιώνα βλέπουμε μία τεράστια τεχνολογική και επιστημονική πρόοδο αλλά δυστυχώς βλέπουμε και τεράστια γεωπολιτική αστάθεια. Παράλληλα στο σημερινό κόσμο τα ζώα δε χρειάζεται να επαναστατήσουν κατά του ανθρώπου, αφού η παγκόσμια οικονομική κρίση σε συνδιασμό με την παγκόσμια περιβαλλοντολογική κρίση αλλά και τη κρίση θεσμών και αξιών πυροδοτούν επιπρόσθετες εντάσεις με τεράστιες αρνητικές συνέπειες ….
9. Επίλογος
Το κείμενο προσπάθησε να σκιαγραφήσει την τρέχουσα δυναμική του διεθνούς συστήματος και του ελληνο-τουρκικού υποσύστήματος. Τονίζω ότι το κείμενο γράφει αρκετά αλλά όχι τα πάντα.
Αυτή τη στιγμή η Ελλάδα βρίσκεται σε μία γεωραφική ζώνη που παράγει αστάθεια. Η Μέση Ανατολή (το Ιράν, η Συρία, η αραβο-ισραηλινή διένεξη, ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, το κουρδικό) παράγει αστάθεια, η Λιβύη παράγει αστάθεια, το Κοσυφοπέδιο και η Βόρεια Μακεδονία μπορεί να παράξουν αστάθεια εκ νέου μελλοντικά, η Ουκρανία παράγει αστάθεια, η διαμάχη Ρουμανίας-Ουγγαρίας παράγει αστάθεια, όπως και η Μολδαβία. Τέλος ο τουρκικός επεκτατισμός παράγει αστάθεια. Η γειτονία της Ελλάδας φλέγεται αλλά το παράδοξο είναι ότι η Αθήνα ακολουθεί την πολιτική της ΕΕ. Δεν επενδύει σε στρατιωτική ισχύ (hard power), αλλά μόνο σε ήπια ισχύ (soft power). Πρόκειται για βασικό παράδοξο της ελληνικής στρατηγικής και πρέπει να αλλάξει.
Στη βραχυχρόνια περίοδο η Ελλάδα πρέπει να δώσει προσοχή στιε εξελίξεις μετά το Σεπτέμβριο όπου ένας Τούρκος διπλωμάτης θα αναλάβει τα ηνία στον ΟΗΕ…. Όμως στη μακροχρόνια περίοδο θα ήθελα να αναλογιστούν οι αναγνώστες και οι σχεδιαστές πολιτικής στην Ελλάδα (αν υπάρχουν) το ακόλουθο σενάριο. Αν το 2040 η Τουρκία έχει πληθυσμό άνω των 110 εκατομυρίων και είναι πυρηνική δύναμη (με έστω μικρό οπλοστάσιο πυρηνικών κεφαλών ολίγων κιλοτόνων) και παράλληλα έχει δημιουργήσει (και εξοπλίσει) στα βόρεια σύνορα της Ελλάδος ένα μουσουλμανικό κράτος πλέον των 15 εκατομμυρίων, και έχει δημιουργήσει μία ευρύτερη μουσουλμανική συμμαχία τότε η Ελλάδα θα επικαλεστεί…το διεθνές δίκαιο, ή τα σύνορα της Ευρώπης; ή την προσφορά της στο παγκόσμιο πολιτισμό; Και ποιός θα την ακούσει;
(*) Διδάσκει στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και σε στρατιωτικές αστυνομικές σχολές, Μέλος ΕΛΙΣΜΕ.